نگرشى بر مسئله غیبت حضرت ولی عصر (عج)
آشنایى با ابعاد مختلف شخصیت و معارف حضرت بقیة اللّه(علیه السلام) نه تنها به لحاظ اجتماعى و فرهنگى یک امر ضرورى محسوب مى شود، بلکه از جهت اعتقادى نیز یکى از تکالیف مهم تک تک افراد است. هر فردى با توجه به توان فکرى و علمى خود، وظیفه دارد که در راه شناخت امام خویش بکوشد و در انجام وظایفى که نسبت به آن حضرت دارد، کوتاهى نکند. زیرا در روایتى از رسول خدا(صلى الله علیه وآله وسلم) وارد شده است که هر کس بدون شناخت امام زمان خود از دنیا برود، به مرگ جاهلیت از دنیا رفته است.( [1] ) سالها پس از رحلت پیامبر اکرم از امام صادق(علیه السلام) سؤال شد که منظور از مرگ جاهلیت چیست؟ حضرتش فرمودند: جاهلیت کفر و نفاق و گمراهى.( [2] )
بنابر این مى توان گفت اگر کسى امام زمان خود را نشناسد از دین و احکام الهى بهره اى ندارد. این حدیث و امثال آن، جایگاه والاى ولایت را در مجموعه معارف الهى نشان مى دهد.
به منظور کمک به آشنایى هرچه بیش تر مردم با مسأله ولایت و امام زمان(علیه السلام)محققان و اندیشمندان متعهد و دلسوز در طول تاریخ با تحمل سختى ها، کتاب هاى ارزشمند و آثار گرانبهایى را از خود به یادگار گذاشته اند و در هر یک از این آثار، بخشى از معارف اهل بیت(علیه السلام) را مورد بحث و بررسى قرار داده اند.
یکى از این آثار، کتاب جلوه هاى پنهانى حضرت ولى عصر(علیه السلام) است. در این اثر، مؤلف محترم با استفاده از روایات اهل بیت، مطالبى را در زمینه غیبت امام زمان و علل آن، فایده امام غایب، بررسى امکان تشرف از دیدگاه عقل و نقل و . . . به نگارش در آورده است.
واحد تحقیقات مسجد مقدّس جمکران، ضمن قدردانى از زحمات محقق گرانقدر حجة الاسلام و المسلمین حسین على پور افتخار دارد که تصحیح و ویرایش متن کتاب را انجام داده و آن را آماده چاپ و نشر نموده است.
بدان امید که این اثر مورد قبول قطب عالم امکان حضرت بقیة اللّه الاعظم ارواحنا فداه قرار گیرد و در شناسایى آن حضرت نزد شیفتگان عدالت، مؤثر افتد و الطاف آن جان جهان را شامل حالمان گرداند.
اداره و رهبرى عادلانه جوامع بشرى که آرزو و خواست همیشه انسان ها بوده و هست، از چنان اهمیّتى برخوردار است که قرآن کریم، آخرین پیام آسمانى، انگیزه بعثت پیامبران و نزول وحى را قیام به قسط و برپایى عدالت اجتماعى در جوامع انسانى بیان مى کند، چنانکه مى فرماید:
(لَقَدْ أرْسَلنا رُسُلنا بِالْبَیّـِناتِ وَأنزَلْنا مَعَهُمُ الْکِتابَ وَالْمِیزانَ لِیَقوُمَ النَّاسُ بِالْقِسْطِ)( [3] )
«ما فرستادگانمان را با دلایل روشن فرستادیم و با آنان کتاب و معیار شناخت حق از باطل را نازل کردیم تا مردم براى اقامه عدالت و قسط بپاخیزند»
با این حال، هنوز این وعده الهى و این آرزوى انسان ها محقق نشده و بشرِ تشنه عدالت و قسط، طعمِ شیرین و گواراى آن را نچشیده است. بشر، هنوز در انتظار سپیده دمى به سر مى برد که بانگ عدالت خواهىِ آخرین ذخیره خدا در زمین، یعنى حضرت مهدى(علیه السلام) را بشنود. آن وقت است که انسان هاى ستمدیده جهان با قلب هایى آکنده از عشق و علاقه به همه خوبى ها و با چشمانى پر از اشک شوق، از سویداى قلبشان و از سراسر وجودشان، خروش یا مهدى سر مى دهند و پروانه وار بر گرد وجود آن جناب مى چرخند.
از آنجا که نومیدى و یأس از اصلاحات واقعى در جوامع بشرى توسط حکّام قدرتمند و خود سر جهان روز به روز رو به افزایش است، باید گفت که اعتقاد مسلمانان به خصوص تربیت یافتگان مکتب انسان ساز اهل بیت(علیهم السلام)، درباره مصلح حقیقى جهان حضرت مهدى(علیه السلام) که برخاسته از آیات قرآن کریم و فرمایشات پیامبر عظیم الشأن اسلام و ائمه معصومین(علیهم السلام) است، ارج و جلوه اى دیگر یافته و از یک عقیده مذهبى به صورت یک آرمان و آرزوى عمومى براى مردم ستمدیده جهان در آمده است.
امید آن است که این وعده حتمى الهى و این خواست درونى انسان ها با غلبه دین حق بر باطل که قرآن کریم نوید آن را داده است( [4] ) با دست توانمند آخرین ذخیره و حجّت خدا تحقق یابد و بشر در پرتو حکومتِ عادلانه حضرت مهدى(علیه السلام)راه سعادت را بپیماید و به کمال مطلوب نایل گردد.
اینک به روایتى که از پیامبر اسلام نقل شده و بیانگر این حقیقت است، اشاره مى کنیم:
ابن عباس مى گوید که پیامبر فرمود:
«خلفا و اوصیاى بعد از من که حجت خدا بر خلق هستند، دوازده نفرند. اولین آنها برادرم و آخرینشان فرزندم مى باشد».
عرض شد یا رسول اللّه! برادر شما کیست؟
فرمود: على بن ابیطالب.
بار دیگر عرض شد: فرزند شما کیست؟
فرمود:
«مهدى، همان کسى که زمین را از قسط و عدل پر مى کند، همچنان که از جور و ظلم پر شده باشد».
سپس فرمودند:
«سوگند به خدایى که مرا به حق فرستاد و بشارت دهنده قرار داد، اگر از عُمرِ دنیا جز یک روز باقى نمانده باشد، خداوند آن روز را طولانى مى گرداند تا فرزندم مهدى خروج نماید. سپس روح خدا، عیسى، از آسمان فرود مى آید و در نماز به آن حضرت اقتدا مى کند. زمین به نور وجود او (حضرت مهدى(علیه السلام)) روشن مى گردد، و پرتو حکومت و سلطنت وى سراسر گیتى را فرا مى گیرد».( [5] )
از مضمون این حدیث و احادیث فراوان دیگر که مؤیّد آن است چند نکته استفاده مى شود:
1 ـ خلفا و جانشینان پیامبر دوازده نفرند.
2 ـ اولین خلیفه پیامبر، حضرت على(علیه السلام) و آخرینشان حضرت مهدى(علیه السلام) است. بدیهى است که این موضوع، صحّت اعتقادات شیعه امامیّه را که قائل به امامت ائمه دوازده گانه از اهل بیت پیامبر هستند، ثابت مى کند.
3 ـ حضرت مهدى(علیه السلام) از اولاد و فرزندان پیامبر است.
4 ـ اصل غیبت حضرت مهدى(علیه السلام) از مضمون این حدیث ثابت مى شود.
توضیح مطلب این که در حدیث آمده است: «لو لم یبق من الدنیا إلاّ یوم واحد لطوّل اللّه ذلک الیوم حتّى یخرج فیه ولدی المهدىّ»
جمله «یخرج» مى رساند که ابتدا باید غیبتى باشد تا بعد از آن، خروج محقّق شود. با توجه به مضمون این جمله، شبهاتى که بعضى از افراد ناآگاهِ اهل سنّت، در مورد غیبت آن حضرت مطرح مى کنند، رفع مى شود.
5 ـ ظهور آن حضرت پس از غیبتى طولانى، حتمى وغیر قابل تردید است.
6 ـ مضمون این حدیث نمایانگر شخصیّت عظیم و برازنده حضرت مهدى(علیه السلام)است. زیرا این حدیث حاکى از این است که آن حضرت علاوه بر آن که حجّت خدا بر تمام خلق مى باشد، داراى موقعیّتى است که هیچ کدام از اولیا و حجج الهىِ قبل از ایشان آن را نداشته اند. چرا که او به عنوان آخرین ذخیره خدا در زمین، توفیق اجراى قوانین اسلام را در سراسر گیتى پیدا مى کند و زمین را در پرتو حکومت دین حق، از عدل و داد پر مى کند و از لوث وجود جائرین و ستمگران پاک مى سازد و با حاکم نمودن دین اسلام، مفاد آیه شریفه«هُوَ الَّذِی أَرْسَلَ رَسُولَهُ بِالْهُدَى وَدِینِ الْحَقِّ لِیُظْهِرَهُ عَلَى الدِّینِ کُلِّهِ وَلَوْ کَرِهَ الْمُشْرِکُونَ»( [6] ) تحقّق مى پذیرد.
آرى! این همان آیه اى است که خداوند متعال وعده حتمى غلبه دین اسلام بر سایر ادیان را داده، و هنوز این وعده الهى تحقق نیافته است.
در این جا مناسب است فرمایشى را از امام صادق(علیه السلام) در مورد تأویل این آیه مبارکه متذکّر شویم:
ابو بصیر مى گوید: از امام صادق(علیه السلام) پرسیدم: «آیا این آیه تحقق یافته است؟»
امام(علیه السلام) فرمود: «به خدا سوگند! هنوز این آیه محقق نشده است».
عرض کردم: «جانم به قربانت! کى محقق خواهد شد؟»
حضرت فرمود:
«هنگامى که قائم(علیه السلام) ـ انشاء اللّه ـ قیام کند. زیرا در هنگام قیام آن حضرت، هیچ کافر و مشرکى باقى نمى ماند جز این که خروج او را کراهت دارد. ]آن حضرت، کافران و مشرکان را از بین مى برد [حتى اگر کافر یا مشرکى در دل سنگى پنهان شده باشد، آن سنگ، افراد مؤمن را از وجود او با خبر مى سازد و خدا نیز زمینه قتل و نابودى کافران و مشرکان را بدین وسیله فراهم مى سازد».( [7] )
این جا است که امام صادق(علیه السلام) آرزوى درک حضور حضرت مهدى(علیه السلام)را نمود، و این آرزو را در جواب سؤالى که از آن حضرت در مورد تولّد حضرت قائم(علیه السلام)مى شود، بیان فرمودند:
سئل أبو عبد اللّه(علیه السلام): هل ولد القائم؟
قال: «لا، ولو أدرکته لخدمته أیّام حیاتی».( [8] )
از امام صادق(علیه السلام) سؤال شد: «آیا حضرت قائم متولد شده است؟»
فرمودند: «نه، امّا اگر حضرتش را درک کنم در تمام عمر خودم او را خدمت و یارى نمایم». باید اذعان کنیم که معرفت و شناخت ما نسبت به ساحت مقدّس امام زمان(علیه السلام) ضعیف است و باید عاجزانه از خداوند متعال درخواست کنیم که توفیق شناخت و معرفت کافى نسبت به آن حضرت را به ما عنایت فرماید. به این امر مهم در دعاهایى که از ائمه معصومین(علیهم السلام)وارد شده، توجه شده است:
«اللهمَّ عرّفنی حجّتک فإنّک إن لَمْ تُعرّفنی حجّتک ضللت عن دینی».( [9] )
«پروردگارا! حجّت خویش را به من بشناسان. زیرا اگر حجّتت را به من معرفى نکنى در دینم گمراه مى شوم». آرى! شناخت کافى و صحیح حجت خدا از امورى است که مى تواند راه را براى ظهور آن بزرگوار هموار کرده و زمینه حکومت جهانى اسلام را به رهبرى یگانه منجى عالم، حضرت حجة بن الحسن العسکرى(علیه السلام) فراهم سازد، تا به واسطه هدایت و ارشاد آن حضرت بلاد خدا، آباد و بندگان خدا، احیاگردند چنانکه در دعاى عهد مى خوانیم: «واعمر اللّهمَّ به بلادک وأحی به عبادک».( [10] )
امیدواریم هر چه زودتر آن روز گار پر شکوه فرا رسد.
آمین رب العالمین
یکى از موضوعات بسیار مهمى که از دوران زندگى پیامبر گرامى اسلام تاکنون در جامعه اسلامى مورد بحث و گفتگو بوده است، موضوع غیبت حضرت مهدى(علیه السلام)ـ آخرین وصىّ و جانشین آن حضرت ـ مى باشد. از آن جایى که این موضوع از نظر پیامبر اکرم و ائمه معصومین(علیهم السلام) داراى اهمیت فراوانى است، روایات و آثار زیادى از ایشان در این باره رسیده که از حیث کثرت در حدّ تواتر و بلکه مافوق آن است; به طورى که از صدر اسلام تاکنون صدها اثر علمى، تاریخى و حدیثى توسط علما و دانشمندان اسلام، اعمّ از شیعه و سنّى، درباره غیبت و مسئله مهدویت در اسلام به رشته تحریر در آمده است.
البته علما و دانشمندان اسلام، هر یک، از زاویه اى خاصّ، این موضوع را تجزیه و تحلیل کرده و گوشه اى از آن را بیان نموده اند. در این راستا ما نیز در صدد آنیم که این موضوع مهمّ را با عنایت خداوند متعال و با لطف حضرت مهدى(علیه السلام) به قدر امکان مورد بحث و بررسى قرار دهیم و اکنون بحث را با ارزیابى علل و اسباب غیبت آن حضرت آغاز مى کنیم.
بدون شکّ هیچ پدیده اى در جهان طبیعت، بدون علّت و سبب محقق نمى شود. زیرا بنیاد نظام عالم بر اساس اسباب و مسبّبات نهاده شده است و براى پیدایش هر چیز، باید علّت و سبب، مخصوص آن را جستجو کرد و از هر علّت و سبب، مسبّب و معلول خاصّ آن را انتظار داشت.
به عبارت دیگر، به طور کلى پدیده ها و موجوداتى که در عالم محقق مى شود دو نوع است:
1 ـ پدیده هاى مادى
2 ـ پدیده هاى معنوى
بدیهى است که هر کدام از این دو پدیده، داراى علل و اسباب خاصّ خودش مى باشد که در پیدایش آن پدیده، نقش دارد. قضا و قدر الهى، وجود هر موجودى را از مجراى علّت و سبب خاصّ خودش به وجود آورده و براى پیدایش هر امرى از امور عالم، علّت و سبب خاصّى قرار داده است.
به عنوان مثال، خداوند متعال براى خلقت و پیدایش انسان، اسباب و علل مادّى و براى هدایت و ارشاد مردم، علل و اسباب معنوى قرار داده است. سنّت خدا بر این است که اگر بخواهد انسانى را خلق کند، او را از مجراى طبیعى، یعنى به وسیله پدر و مادر که داراى وجود مادى هستند، به وجود مى آورد و اگر بخواهد انسانى را هدایت و ارشاد نماید، به وسیله پیامبران و نزول وحى بر آنان و نیز با الهامات معنوى، هدایت و ارشاد مى نماید.
خداوند متعال در راستاى اهداف خلقت، موجودات را به دو نوع، هدایت و ارشاد مى کند:
1 ـ هدایت تکوینى
منظور از هدایت تکوینى آن است که خداوند هر موجودى را که مى آفریند، او را به سوى اهدافى که براى آن آفریده است، هدایت مى کند; چنانکه حضرت موسى(علیه السلام) در جواب سؤال فرعون که پرسید: پروردگار شما کیست؟ فرمود:
(رَبُّنَا الَّذِی أَعْطى کُلَّ شَىْء خَلْقَهُ ثُمَّ هَدَى)( [11] )
«پروردگار ما، کسى است که همه موجودات عالم را از نعمت وجود، برخوردار ساخت و سپس به راه سعادت و کمال هدایت کرد».
بنابر این، هدایت تکوینى خداوند، هدایتى است که نسبت به همه موجودات عالم جریان دارد.
هدایت تشریعى عبارت از آن است که خداوند براى موجوداتى که از نعمت عقل و شعور برخوردارند ـ مانند انسان ـ برنامه و قانون قرار داده و آنان را موظّف به اجرا و عمل به آن نموده است; لکن باید دانست که خداوند، هدایت تشریعى خود را به واسطه نزول وحى و فرستادن پیامبران به مردم ابلاغ مى کند و پیامبران را از میان مردم انتخاب مى فرماید; چنانکه آیات بسیارى در قرآن کریم( [12] ) شاهد و گواه این مطلب است. به عنوان نمونه، یک آیه را با توجه به شأن نزول آن، که مناسبت بیشترى با بحث دارد، ذکر مى کنیم:
(وَجَعَلْنا مِنْهُمْ أئمَّةً یَهْدُونَ بِأمْرِنَا لَـمَّا صَبَرُوا وَکَانُوا بِآیاتِنَا یُوقِنُونَ)( [13] )
«و از آنان امامان و پیشوایانى قرار دادیم که مردم را به امر ما هدایت کنند. زیرا که آنان در راه هدایت به حق، صبر و شکیبایى کردند و به آیات ما یقین داشتند».
گر چه ظاهر این آیه مربوط به امم گذشته و سفراى بنى اسرائیل است، ولى امام باقر(علیه السلام) در تفسیر و بیان این آیه کریمه مى فرمایند:
«این آیه به خصوص درباره امامان از فرزندان حضرت فاطمه(علیها السلام)نازل شده است».( [14] )
از مضمون این آیه و سایر آیاتى که در مورد هدایت تشریعى آمده است و از فرمایشات معصومین(علیهم السلام) که در تفسیر آن آیات رسیده است، استفاده مى شود که پیامبران و پیشوایان الهى باید در میان جوامع بشرى باشند و به هدایت و ارشاد مردم بپردازند و با ابلاغ اوامر و نواهى خدا به مردم، راه رسیدن به سعادت و کمال را به ایشان ارائه دهند. بدیهى است که این امر مهم انجام نمى پذیرد مگر آن که رهبران الهى و پیشوایان دینى در میان مردم باشند.
بنابر این، اصل اوّلى این است که پیامبران خدا و همچنین خلفا و اوصیاى آنان درمیان مردم و با مردم باشند تا مردم بر اثر معاشرت با آنان، راه و رسم بندگى خدا را از نظر علم و عمل بیاموزند. لذا خداوند متعال خطاب به مؤمنین مى فرماید:
(لَقَدْ کَانَ لَکُمْ فی رَسُولِ اللّهِ اُسْوَةٌ حَسَنَةٌ)( [15] )
«به تحقیق که زندگانى رسول خدا براى شما سرمشق خوبى است».
با توجّه به آنچه گفته شد، این سؤال مطرح مى شود که اگر اصل اوّلى و قانون کلّى این است که پیامبران و رهبران معصوم(علیهم السلام) در میان مردم باشند، پس موضوع غیبت و عدم حضور بعضى از حجج خدا در میان مردم ـ خواه در ادیان گذشته و خواه در زمان اسلام ـ چگونه تفسیر و توجیه مى شود؟ و آیا غیبت اولیاى خدا با اهداف آنان و هدایت تشریعى، منافات ندارد؟
در پاسخ باید گفت: خداوند متعال، پیامبران و فرستادگان خویش را براى هدایت و ارشاد مردم فرستاد تا آنها را به سوى کمال و سعادت ابدى رهنمون شوند. بدیهى است که پیامبران و رهبران الهى این وظیفه مهم را به نحو احسن انجام مى داده اند; امّا از آنجایى که سنّت خدا بر این است که سرنوشت هر قوم و ملتى را به دست خود آنها تغییر دهد( [16])، به همین جهت، این خود انسان ها هستند که باعث تغییر سرنوشت خود مى گردند. اگر آنها از انبیا و اوصیا(علیهم السلام)پیروى و راه راست و مستقیم آنان را دنبال کنند و سرنوشت دنیا و آخرت خود را در این آزمایش بزرگ الهى بر اساس اجراى اوامر و نواهى خدا در راستاى نیل به سعادت و کمال مطلوب دگرگون سازند، در زمره دوستان و اولیاى خدا قرار مى گیرند. این امر ممکن نیست مگر با تبعیّت و پیروى کامل و بى چون و چرا از فرستادگان خدا چنانکه قرآن کریم این حقیقت مهم را بیان مى فرماید:
(قُلْ إِنْ کُنْتُمْ تُحِبُّونَ اللّهَ فَاتَّبِعُونِی یُحْبِبْکُمُ اللّهُ وَیَغْفِرْ لَکُمْ ذُنُوبَکُمْ)( [17] )
«اى پیامبر! بگو که اگر خدا را دوست مى دارید، از من پیروى کنید، تا خدا (نیز) شما را دوست بدارد و گناهانتان را ببخشد».
این جا است که باید گفت علّت و سبب اصلى غیبت پیامبران خدا مانند حضرت ادریس، یوسف، موسى و عیسى(علیهم السلام) در یک چیز خلاصه مى شود و آن عدم تبعیّت کافى و کامل مردم از آنان است که زمینه را براى جنایات زمامداران جائر زمانشان فراهم ساخت و غیبت پیامبران و رهبران الهى را موجب گشت.( [18] )
قطعاً اگر امت اسلام نیز در تمام زمینه ها به نحو احسن از پیامبر گرامى اسلام تبعیّت مى کردند و سفارش هاى پى در پى آن حضرت را در مورد تبعیّت از قرآن و عترت به کار مى بستند، کار به جایى نمى رسید که اولیاى خدا و پیشوایان معصوم و اهل بیت پیامبر(علیهم السلام) یکى پس از دیگرى به دست ناپاکان امت کشته یا مسموم شوند و سرانجام خداوند متعال نیز به جهت ناسپاسى امت اسلام، از حضور آخرین حجّت و ولىّ خویش در میان مسلمانان کراهت داشته باشد و او را از انظار عموم مستور بدارد; چنانکه از امام باقر(علیه السلام) نقل شده است که فرمود:
«إنّ اللّه إذا کره لنا جوار قوم نزعنا من بین أظهرهم»( [19] )
«هنگامى که خداوند، همجوارى با مردمى را براى ما کرات داشته باشد و نخواهد، ما را از میان آنان بیرون ببرد».
باید حقیقت را براى همه پویندگان راه حقّ و زمینه سازان حکومت جهانى اسلام به رهبرى حضرت مهدى(علیه السلام) بیان داشت وآن اینکه، اگر سقیفه شوم بر سر مسلمانان سایه نمى افکند، هرگز، نه پهلوى حضرت فاطمه(علیها السلام)، دخت گرامى پیامبر شکسته مى شد ونه حضرت على(علیه السلام)، امام و رهبر معصوم مسلمانان، بیست و پنج سال در خانه مى نشست و نه بلاد مسلمانان و سرزمین هاى اسلامى جولانگاه افرادى مانند معاویه و عمرو بن عاص مى گردید و نه ماجراى فجیع و درد آور کربلا رخ مى داد و . . . و نه غیبتى این چنین طولانى و حزن آور به وجود مى آمد.
آرى! غیبت حضرت مهدى(علیه السلام) نیز بر اثر علل و عوامل مختلفى که در طول تاریخ دویست و شصت ساله دست به دست هم داده بودند، سرانجام در سال (260) هجرى، بعد از شهادت امام حسن عسکرى(علیه السلام)واقع شد و جهان اسلام و بشریّت را در کام محرومیّت و دورى از دیدار آخرین ذخیره خدا فرو برد و بدین سبب خسارتى بزرگ متوجّه دنیاى اسلام و جهان بشریّت گردید.
اینک ما به قدر امکان، علل و اسبابى را که موجب غیبت آن حضرت شده است مورد بررسى و تحقیق قرار مى دهیم. به امید آن که روزى فرا رسد که زمینه و شرایط لازم براى ظهور آخرین حجت خدا فراهم گردد و دوران ظلمت بار غیبت به سر آید و پرچم اسلام با دستان توانمند حضرت مهدى(علیه السلام) در سراسر گیتى به اهتزاز در آید و آیه کریمه «وَأَشْرَقَتِ الأَرْضُ بِنُورِ رَبِّها»( [20] ) محقّق گردد.
مفضل از امام صادق(علیه السلام) نقل مى کند که آن حضرت در مورد آیه «وَأَشْرَقَتِ اْلأَرْضُ بِنُورِ رَبِّها» فرمودند:
«منظور از «ربّ الارض»، امامى است که از طرف خدا براى هدایت مردم در زمین معیّن شده است».
عرض کردم: «زمانى که آن حضرت خروج کند، چه خواهد شد؟».
حضرت فرمود:
«در آن هنگام مردم به واسطه نور وجود امام، از نور خورشید و ماه بى نیاز مى گردند».( [21] )
در این جا از همه علاقه مندان به اسلام و قرآن ـ خاصه شیعیان و ارادتمندان به اهل بیت(علیهم السلام) ـ مى خواهیم که در این فرمایش عمیق و پر معناى امام صادق(علیه السلام) با دقّت بیندیشند و ببینند که چه خسارت بزرگى به واسطه غیبت حضرت ولى عصر(علیه السلام) متوجه دنیاى اسلام و بشریّت شده است. از این باید به حکم وظیفه شرعى خودمان، علل و عوامل غیبت را بررسى کرده و تا جایى که امکان دارد در رفع و از بین بردن آن بکوشیم و از خداوند بخواهیم که زمینه و مقدّمات ظهور آن حضرت را فراهم فرماید.
اللّهمّ عجّل لولیّک الفرج بحقّ محمّد و آل محمّد
