شنبه, ۲۲ شهریور ۱۳۹۳، ۰۴:۳۲ ب.ظ
پیشگوئیهاى امام امیرالمؤمنین على بن ابى طالب(ع)
درباره حضرت مهدى(ع)
بر اساس « نهج البلاغه » چاپ صبحى صالح
خطبه 100:
« و خلَّف فینا رایةَ الحقِّ ، مَن تَقدَّمها مَرق ، و مَن تَخلَّف عَنها زَهق ، و مَن لَزِمها لَحَق ، دلیلُها مَکیثُ الکَـلام ، بَطـِىءُ القِیام ، سَریعٌ إذا قَام ، فإذا أنتُم أَلَنتم لَه رِقابَکم ، و أَشَرتم إلیه بِـأَصابِعِکم جاءَهُ المَوتُ فذَهَب بِه فَلَبِثتُم بَعدَه ماشاءَ اللهُ ، حتَّى یُطلِعَ اللهُ لَکم مَن یَجمَعُکم ، و یَضُـمُّ نَشرَکم ، فلاتَطمَعوا فِى غَیرِ مُقبِل ، و لاتَیأَسُوا مِن مُدْبِر ، فإنَّ المُدْبرَ عَسى أن تَزِلَّ بِهِ إِحدَى قائِمَتَـیْهِ ، و تَثبُتَ الأُخرَى ، فَتَرجِعَا حتَّى تَثْبُـتا جَمِیعاً »
او ( پیامبر ) پرچم حق را برافراشت و در میان ما به یادگار گذارد; آن کس که از زیر سایه این پرچم پاى پیش نهد از شریعت اسلام خارج گردد; و آن کس که از پیرویش سر باز زند به هلاکت رسد; و سرانجام کسیکه زیر سایه این پرچم به پیش رود راه سعادت پیموده و به آن دست یابد.
پرچمدار این پرچم با شکیبائى و آرامش سخن گوید; و با کندى و تأنى در اجراى کارها بپا خیزد; امّا چون بپا خواست بسى شتاب کند تا به پیروزى نهائى رسد; پس آنگاه که سر در گرو فرمانش نهادید ، و با سرانگشت به سویش اشاره کردید ، دوران او سپرى شده و مرگش فرارسد.
از آن پس ناگزیر مدتى که مشیت الهى اقتضاء کند در انتظار بسر برید ، آنگاه خداوند شخصیتى را برانگیزد تا شما را ( که به اختـلاف و جـدائى گرائیده اید ) جمع کند و پراکندگى شما را سر و سامان بخشد. پس به کسیکه ( چیزیکه ) رو نکرده دل مبندید; و از آن که رو گردانده ناامید مشوید( [3] ).
آگاه باشید که آل محمّد صلَّى الله علیه و آله همانند ستارگان این گنبد مینا باشند; آن هنگام که یکى از آنها غروب کند دیگرى بدرخشد.
گوئى چنان است که در پرتو آل محمد(ص) نعمتهاى الهى را بر شما فراوان و تمام شده مى بینم; و آنچه را که آرزویش را در دل مى پروراندید بدان دست یافتید.
ابن ابى الحدید مى نویسد:امام این خطبه را در سومین جمعه زمامدارى خود ایراد فرمود; و ضمن آن به مطالبى پیرامون احوال خود اشاره کرد.
سپس همچون دیگر شارحان ، بى چون و چرا هدف از ایراد این خطبـه را پیشگـوئى از مهـدى و توصیف آن حضرت دانسته و مى گوید: شخصى را که خدا برمى انگیزد از اهل بیت است; و این سخن اشاره به مهـدى آخرالزمان مى باشد و در نزد ما ( اهل تسنن ) غیر موجود است و از این پس وجود پیدا خواهد کرد; و به عقیده امامیه اکنون موجود مى باشد( [4] ).
اکنون لازم است که درباره « و لاتَیأَسُوا مِن مُدْبِر » توضیح دهیم که معنى آن این است که از کسیکه روگردانده مأیوس و ناامید مشوید; و مصداق آن غیبت حضرت مهدى(ع) و روگردانى آن حضرت از تصدّى ریاست و زعامت ظاهرى باشد ، تا هنگام ظهور.
ولى ابن ابى الحدید به خاطر فرار از رفتن زیر بار ولادت آن بزرگوار و غیبتش به دست و پا افتاده ، و خواسته است وانمود کند لازمه « مُدْبِر » بودن ، موجود بودن است ، و در صورت عدم تولّد و موجود نبودن ، تعبیر به ادبار و روگردانى غلط است و مفهوم معقولى ندارد.
آنگاه کلمه « و لاتَیأَسُوا مِن مُدْبِر » را این چنین معنا مى کند که هرگاه این مهدى از دنیا رفت و فرزندانش را بجانشینى برگزید و کار یکى از آنها به اضطراب و ناپایدارى گرائید ، پس مأیوس نشوید و به شکّ نیفتید و نگوئید شاید ما در پیروى اینان دچار اشتباه شده ایم ، زیرا . . .
اکنون این گونه بیراهه روى در تفسیر کلام روشن امام(ع) را ، جز به مخالفت با واقعیات وتعصب مذهبى ، بر چه چیز مى توان تطبیق کرد؟! جوابش به عهده خود خوانندگان است و نیازى به توضیح ندارد.
خطبه 138:
« یَعطِفُ الهَوى عَلَى الهُدى ، إذا عَطَفُوا الهُدى عَلَى الهَوى ، و یَعطِفُ الرَّأىَ عَلَى القُرآنِ ، إذا عَطَفُوا القرآنَ على الرَّأىِ ، حتَّى تَقُومَ الحَربُ بِکم عَلى ساق ، بادِیاً نَواجِذُها ، مَملُوءَةً أَخْلافُها ، حُلْواً رَضاعُها ، عَلْقَماً عاقِبَتُها »
او هواى نفس را به هدایت و رهنمود الهى بر مى گرداند ، آن هنگام که مردم هدایت الهى را به خواسته هاى نفسانى بر گردانده اند.
و آنگاه که مردم قرآن را تفسیر به رأى کنند او آراء و نظریات را به قرآن گرایش دهد.
ابن ابى الحدید پیرامون این فراز سخنان امام على(ع) مى گوید:
این کلام اشاره به امامى است که خداوند او را در آخرالزمان به وجود مى آورد و همو باشد که در روایات و آثار به او نوید داده شده است ; و مقصود از گرایش به قرآن ، لغو احکام صادره از روى رأى و قیاس ، و منع از عمل بر طبق گمان و تخمین ، و جایگزین کردن عمل بر طبق قرآن است.
بدین ترتیب ابن ابى الحدید به پیشگوئى امیرمؤمنان(ع) از ظهور و قیام حضرت مهدى(ع) ، و نقش او در حاکمیت هدایت الهى و قرآن بجاى هوى و هوس و رأى و قیاس ــ که روش عقیدتى و فقهى اهل تسنن به ویژه فرقه حنفى را تشکیل مى دهد ــ اعتراف نموده ، اما زیر بار ولادت حضرت از پیش نرفته ، و خاطر نشان مى کند که بعداً متولّد خواهد شد. و این ادعا در مقدمه کتاب مردود گردید.
اما آنچه ما خود از کلام امیرالمؤمنین على(ع) مى فهمیم این است که به طور کوتاه مى گوئیم:
برنامه کار و سازمان حکومت آن امام بزرگوار و موعود اسلام ، همچون زمامداران جهان ، متکى بر هوى و هوس ، و دین سازى و زورگوئى و قوانین تحمیلى نیست; بلکه بر اساس رشد عقلى و پیشرفتهاى علمى است ، که در سایه هدایت قرآن و تعالیم عالیه اسلام و رهبرى حضرتش پایه گذارى مى شود.
همانطوریکه پیامبر عالیمقام اسلام(ص) ، در پرتو قرآن و دستورات اسلام ، در مدت کوتاهى روح ایمان ، یکتاپرستى ، نوعدوستى ، عدالت ، رفاه ، نظم و امنیّت همه جانبه ، و علم و دانش را جایگزین عقاید شرک آمیز مذاهب باطل ، رذائل اخلاقى ، انواع تبعیضات و تجاوزات ، فقر علمى ، و دیگر چیزها نموده ، و سرانجام وضع نکبت بار زندگى جاهلى را از ریشه دگرگون ساخت ; و عالیترین راه و رسم زندگى و کسب سعادت را به مردم آموخت ; و درهاى ثروت مادى و معنوى را بر روى آنان گشود.
و امام(ع) در فراز بعد چنین خاطر نشان مى فرماید که:
رویدادها وحوادث بدانجا منتهى مى شود که جنگ همه را به پا خیزاند ، و همانند حیوان درنده اى که در موقع حمله دهان خود را براى دریدن شکار و بلعیدن آن ، تا آخرین حد باز مى کند به شما نیشخند زند; پستانهاى آن از شیر پر گشته( [5] ); مکیدن شیر آن بس شیرین است ، و سرانجام بس زهرآگین.
آرى ، همانطور که دیدیم و مى بینیم ، در آغاز جنگ ، نوعاً غنائم جنگى و موفقیتهائى نصیب جنگجویان مى شود; و به امید بهره بیشتر و پیروزى کامل جنگ به ذائقه آنها شیرین مى آید ، آنچنانکه هریک از طرفین طرح آتش بس طرف دیگر را نمى پذیرد; اما پایان شوم جنگ ، کشتار ، ویرانى ، معلولین فراوان ، بیماریهاى روحى و جسمى ، غارت اموال ، تجاوز به نوامیس ، و انواع بدبختى ها است که کام جنگ افروزان و ملل جنگ زده را تلخ مى کند.
هم اکنون نمونه آشکار آن را در جنگ خائنانه و تحمیلى عراق و ایران به چشم خود مى بینیم که انواع کمکهاى نظامى و سلاحهاى جنگى است که با پولهاى سعودى و همکاران خود فروخته اش از طرف مصر ، اردن ، اسرائیل ، آمریکا ، شوروى و فرانسه سرازیر عراق مى شود; و مسلمانان فریب خورده یا خود فروخته بعثى و مرتد را به ادامه جنگ علیه اسلام و مسلمانان ایران تشجیع مى کند.
چنانکه جنگ اعراب و اسرائیل در رمضان ، جنگ مسیحیان لبنان با مسلمانان این کشور در چهار سال پیش ، و حمله فعلى اسرائیل به لبنان ، و کشتار بى رحمانه و بى حد و حساب مسلمانان این سرزمین هم نمونه هاى دیگرى از پیشگوئیهاى امام امیرالمؤمنین على(ع) است.
امام(ع) این چنین سخن را ادامه مى دهند که:
« أَلا وَ فِى غَد ــ و سَیأْتى غَدٌ بِما لا تَعرِفوُن ــ یَأخُذُ الْوَالِى مِن غَیرِها عُمَّالِها عَلى مَساوِىءِ أَعْمَالِها ، و تُخرِجُ لَهُ الأَرضُ أَفالِیذَ کَبِدِها ، و تُلقِى إِلَیهِ سِلماً مَقالیدَها ، فَیُریکم کیفَ عَدلُ السِّیرةِ ، وَ یُحیِى مَیِّـتَ الکِتابِ و السُّـنَّةِ »
آگاه باشید ، در فردا ـ فردائى که از آمدنش و آنچه همراه دارد نا آگاهید ـ والى و زمامدار ( با این ویژگى که بر اساس وراثت از حکومت هاى قبل ، یا بند و بست با گروهها و احزاب چپ و راست ، یا سرسپردگى به استعمارگران شرق و غرب روى کار نیامده ) ;
کارفرمایان و عمال آن حکومتها را بحسب تجاوزات و خیانتهائى که مرتکب شده اند ، محاکمه نموده ، به کیفر رساند; و زمین پاره هاى جگر خود را براى او بیرون آورد ، و از روى تسلیم و فروتنى کلیدهاى خود ( اختیار گوشه و کنار جهان ) را به سوى او اندازد; و آنگاه او روش زمامدارى و آئین دادگسترى پیامبر را به شما نشان دهد ، و آثار مرده و فراموش شده کتاب و سنّت را دگر بار زنده ، و به اجراء و گسترش در آورد.
ابن ابى الحدید در ذیل این فراز نوشته است:
« أن الوالى یعنى امام الذى یخلقه الله تعالى فى آخر الزمان »
بدون شک مقصود از والى در این عبارت امامى است که خداوند او را در آخر الزمان خلق خواهد کرد.
کلمه « أفـالیذ » جمع « افلاذ » جمع « فلذ » بـه معنى پاره جگر است ، و این کنایه از گنج ها و ذخائر زیر زمینى امثال طلا ، نقره ، الماس ، نفت ، و غیره است که براى قائم به امر ( زمامدار ) آشکار خواهد شد; و در بعضى از تفاسیر کلام خداوند ، « وَ أَخرَجَتِ الأَرضُ أَثقَـالَها »( [6] ) به همین موضوع تفسیر شده است.
آنگاه گوید: این مطلب در روایتى با تعبیر « و قائت له الارض أفلاذ کبدها »([7] ) آمده ، که معناى آن چنین است: « زمین پاره هاى جگر و ذخائر خود را به خارج پرتاب خواهد کرد. »
نیز ابن اثیر پیرامون لغت « فلذ » گوید: از اخبار سـاعت جمله « و تقـىء الارض أفلاذ کبدها » است; و معنـاى این جمله آنست که زمین گنجهاى نهفته خود را خارج مى کند ; و همانند این کلام است آیه:« وَ أَخرَجَتِ الأَرضُ أَثقَـالَها »( [8] ).
و علامه قندوزى نیز این فراز از کلام امیرالمؤمنین(ع) را تحت عنوان « فى ایراد الکلمات القدسیة لعلى کرم الله وجهه ، التى ذکرها فى شأن المهدى فى کتاب نهج البلاغه » آورده است( [9] ).
و حاکم در « مستدرک » به نقل از مجاهد از ابن عباس آورده که گفت:
و اما مهدى آنست که پر مى کند زمین را از عدالت ، همچنانکه پر شده باشد از ستم; و در این موقع چهارپایان و درندگان در امنیت بسر خواهند برد; و زمین پاره هاى جگرش را بیرون اندازد.
مجاهد پرسید: پاره هاى جگر زمین چیست؟
ابن عباس پاسخ داد: قطعاتى همانند ستونهائى از طلا و نقره( [10] ).
خطبه 150:
« . . . یا قومِ هذَا إِبانُ وُرودِ کُلِّ مَوعُود ، و دُنُوٍّ مِن طَلعةِ مَا لاَ تَعرفُون. أَلا و إِنَّ مَن أَدرکَها مِنَّا یَسرِى فِیهَا بِسِراج مُنِیر ، و یَحذُو فِیهَا عَلَى مِثالِ الصَّـالِحِین ، لِیَـحُلَّ فِیهَا رِبقاً ، و یُعتِقَ فِیهَا رِقَّاً ، و یَصدَعَ شَعْباً ، و یَشعَبَ صَدعاً ، فِى سِترِة عَنِ النَّاس ، لاَ یُـبصِرُ القَائِفُ أَثَرَهُ ، وَ لَو تَابَعَ نَظَرَهُ . . . »
اى مردم اکنون هنگام فرا رسیدن فتنه هائى است که به شما وعده داده شده; و نزدیک است برخورد با رویدادهائى که حقیقت آن بر شما ناشناخته و مبهم خواهد بود.
دانسته باشید آنکس که از طریق ما ( مهدى موعود منتظر ) به راز این فتنه ها پى برد و آن روزگار را دریابد ، با مشعل فروزان هدایت ره بسپرد ، و به سیره و روش پاکان و نیکان ( پیامبر و امامان معصوم علیهم السلام ) رفتار نماید ، تا در آن گیر و دار گره ها را بگشاید ، و بردگانِ در بند ظلم و خودخواهى و ملّت هاى اسیر استعمار را از بردگى و اسارت برهاند ، توده هاى گمراهى و ستمگرى را متلاشى و پراکنده سازد ، و حق طلبان را گردهم آورد ، و بدیگر عبارت تشکیلات کفر و ستم را بر هم زند و جدائى و تفرقه اسلام و مسلمانان را تبدیل به یکپارچگى نموده و سامان بخشد.
این رهبر ( مدتها بلکه قرنها ) در پنهانى از مردم بسر برد و هر چند دیگران کوشش کنند تا اثرش را بیابند ، نشانى از رد پایش نیابند.
در این هنگام گروهى از مؤمنان براى درهم کوبیدن فتنه ها آماده شوند ، همچون آماده شدن شمشیر که در دست آهنگر صیقل داده شده.
همینان چشمانشان به نور و فروغ قرآن روشن گردد ، موج با شکوه تفسیر قرآن در گوش دلشان طنین انداز شود ، شامگاهان و صبحگاهان جانشان از چشمه حکمت و معارف الهى سیراب گردد.
ابن ابى الحدید پیرامون این سخن مى گوید:
جمله « و دُنُوٍّ مِن طَلعةِ مَا لاَ تَعرفُون » کنایه از پیش آمدهاى مهم و رویدادهاى بى سابقه از قبیل دابة الارض( [11] ) ، دجال ، فتنه ها و کارهاى خارق العاده و وهم انگیز او ، ظهور سفیانى ، و کشتار بیش از حد مردم است.
آنگاه مى نویسد:
امام با ایراد جمله « أَلا و إِنَّ مَن أَدرکَها » بذکر مهدى آل محمد(ص) پرداخته که از کتاب و سنّت پیروى مى کند.
و جمله « فِى سِترة عَنِ النَّاس » بیانگر موضوع پنهانى و غیبت این شخصیت والا مقام مورد اشاره است.
سپس مى گوید:
این موضوع امامیه را در عقیده مذهبى ( ولادت حضرت مهدى(ع) ) سودى نبخشد; هرچند که پنداشته اند سخن امام تصریح به گفته آنها درباره غیبت مهدى است; زیرا جایز است که خداوند این چنین امامى را در آخر الزمان بیافریند و مدتى در پنهانى بسر برد ، و داراى مبلغین و نمایندگانى باشد که دستورات او را به اجرا در آورند ، و از آن پس ظهور نماید و زمام کشورها را بدست گیرد و حکومتها را زیر سلطه خود درآورد و جهان را مسخر فرماید.( [12] )
اکنون توجه خوانندگان رابدین نکته جلب مى نماید که ابن ابى الحدید از یکسو انطباق کلام امیرالمؤمنین(ع) را بر عقیده شیعه درباره حضرت مهدى حجة بن الحسن العسکرى(ع) و ولادت و زنده بودن آن بزرگوار باور نکرده و رد مى کند; و از سوى دیگر جایز و ممکن مى داند که حضرت مهدى(ع) پس از بدنیا آمدن ، مدتى را در حال غیبت و پنهانى بسر برد ، و نمایندگان و مبلغین از طرف حضرتش به وظائف محوله دینى پردازند ; آنگاه ظهور کند و رسماً مشغول به کار گردد.
بدون شکّ این نظریه جز تعصّب ولقمه دور سر گردانیدن ، توجیه دیگرى نمى تواند داشته باشد ;
چه اگر ممکن باشد که آن حضرت بعد از بدنیا آمدن غایب گردد و . . . پس همان نظریه اى را ارائه داده است که شیعه مى گوید ، منتها با یک اختلاف غیر اساسى ;
و آن اینکه شیعه معتقد به ولادت امام زمان در سال 256 هجرى است ، و این اعتقاد مبتنى بر دهها حدیث از ناحیه امامان معصوم علیهم السَّـلام ، و اعترافات بیش از یکصد نفر از مورخان و دانشمندان اهل تسنن است که در مقدمه بدانها اشاره شد.
نیز علامه قندوزى در باب 74 « ینابیع المودّة » این فراز از کلام امام را بعنوان مهدى موعود اسلام و مورد نظر شیعه ایراد نموده است.
خطبه 152:
« وَ قَد طَلـَعَ طَالِعٌ ، وَ لَمـَعَ لاَمِعٌ ، وَ لاَحَ لاَئِحٌ ، وَ اعتَدَلَ مَائِلٌ ، وَ استَبدَلَ اللهُ بِقَوم قَوماً ، وَ بِیَـوم یَوماً ، وَ انتَـظَرْنَا الْغِیَرَ إنْتِظَارَ الْمـُجدِبِ الْمـَطَرَ. وَ إِنَّمـَا الأَئِمـَّةُ قَوَّامُ اللهِ عَلى خَلْقِهِ ، وَ عُرَفَاؤُهُ عَلى عِبَادِهِ. . . »
طلوع کننده اى طالع شد; و درخشنده اى بدرخشید; و آشکار کننده اى آشکار گردید; و آنچه به انحراف گرائیده بود به حق و اعتدال برگشت; و خداوند گروهى را به گروهى تبدیل ، و روزى را در برابر روزى قرار داد.
جز این نیست که امامان ( بر حق ) پاسداران الهى بر خلق خدا هستند ، و آگاهان مراقب از طرف او بر بندگانش; کسى به بهشت نخواهد رفت مگر اینکه آنان را بشناسد; و هیچکس به دوزخ نخواهد رفت جز آنکه پیشوایان ( بر حق ) را انکار کند ، و آنها او را جزو پیروان خود ندانند.
ناگفته پیدا است که مقصود از این سخن ــ که شرط رفتن به بهشت را شناخت امامان ، و مایه رفتن به جهنم را نشناختن امامان(ع) و انکار آنان اعلام نموده ــ شناختن و نشناختن امامان دروغین و پیشوایان ظلم و گمراهى نیست.
بنابراین متصدیان امر خلافت قبل از على(ع) ، و معاویه ها و یزیدها و مروان ها و عبدالملک ها و هشام ها از بنى امیه ، و سفاح ها و منصورها ، و هرون ها و مأمون ها و متوکل ها و معتمدها و دیگران از بنى العباس ( که سراسر عمرشان به کشتار اهل بیت پیامبر(ص) ، و قتل و غارت مؤمنین و سادات ، و پر کردن زندانها از افراد بیگناه ، و راه انداختن مجالس شراب و قمار و زنا و هتک اسلام ، و انواع جنایت طى گردید ) کسانى نبودند که شناخت آنها شرط سعادت و نشناختنشان مایه گرفتارى باشد.
آرى اگر مقصود از این کلام ، افراد نامبرده باشد ، زمامداران خائن کشورها و مناطق مسلمان نشین و نوکران خود فروخته استعمار نیز دست کمى از آنان نداشته ، و باید آنها هم معرفتشان مایه سعادت و عدم شناختشان مایه جهنم باشد; و این مطلبى است که هیچ مسلمان عاقلى زیربار آنها نمى رود.
چنانکه هدف از شناسائى امامان راستین ، تنها شناختن نام آنها و نام پدرانشان و اطلاع بر تاریخ ولادت و درگذشتشان نیست.
بلکه هدف اصلى از این وظیفه بزرگ اسلامى شناختن امام است با ویژگیهاى علمى و سیره اخلاقى ، اجتماعى ، سیاسى ، و دیگر شؤون شخصى و امامتى ، و اعتراف عقیدتى و عملى بمقام ولایت او.
و مقصود از شناخت آنان مردم را ، شناختن بعنوان شیعه و در خط پیروى آنان بودن است; و این درست همان معرفت و شناسائى طرفینى مایه رفتن به بهشت و رهائى از جهنّم است.
اکنون با توجه به جملات « إِنَّمَـا الا َئمَّةُ قَـوَّامُ اللهِ عَلى خَلْقِـهِ ، وَ عُرَفاؤُهُ على عِبادِه » به این نکته پى خواهیم برد که باید در هر عصر و دوره اى از اعصار و دورانهاى اسلامى کسى وجود داشته باشد که تحت عنوان « امام » و « پیشوا » قائم بر خلق خدا و مراقب بر بندگان او باشد. این حقیقتى است غیر قابل انکار که جز بر اساس عقیده شیعه درباره دوازده امام و تولد و حیات امام دوازدهم ، بر هیچ فرقه اى از دیگر فرق اسلامى ( چه شیعه و چه سنى ) منطبق نخواهد شد.
بدین ترتیب تنها کسیکه در طول حدود ده قرن و نیم گذشته تا کنون و بعداً هم تا عصر انقلاب جهانى اسلام مى تواند از بین اقشار و توده هاى مختلف اسلامى ، مصداق بى چون و چراى سخن امام امیرالمؤمنین(ع) باشد همانا حضرت بقیة الله الأعظم ، مهدى منتظر ، حجة بن الحسن العسکرى(عج) باشد ، که گذشته از شیعه ، بیش از یکصد و بیست نفر از بزرگان علماى اهل سنت و مراجع درجه اول حدیثى ، تاریخى ، و ادبى آنها اعتراف به ولادت و غیبت و نیز قیام جهانى حضرتش در آینده نموده اند.
آرى، او هم اکنون در هر کجا که هست به وظیفه قائمیت بر خلق خدا مشغول ، وبه گفته محقق طوسى علیه الرحمة:« وجوده لـطف ، و تصرفه لـطف آخر ، و عدمه منّا »( [13] )
اصل وجودش لطف است ، و دخالتش در امور لطفى دیگر ، و عدم تصرف یا غیبتش از ناحیه ماست.
خطبه 182:
« . . . قَد لَبِسَ لِلحِکمَة جُنَّـتَها ، وَ أَخَذَها بِجَمِیعِ أَدَبِها مِنَ الإِقبَالِ عَلَیهَا وَ المَعرِفَةِ بِها ، وَ التَّـفَرُّغِ لَها ، فَهِى عِندَ نَفسِهِ ضَالَّـتُهُ الَّتِى یَطلُبُها ، وَ حَاجَتُهُ الَّتِى یَسأَلُ عَنهَا.
فَهُوَ مُغتَرِبٌ إِذَا اغْتَرَبَ الإِسلامُ ، وَ ضَرَبَ بِعَسِیبِ ذَنَبِه وَ أَلصَقَ الأَرضَ بِجِرَانِهِ ، بَقِیَّـةُ مِن بَقَایَا حُجَّتِهِ ، خَلِیفَةٌ مِن خَلائِفِ أَنبِیَائِهِ »
همانا زره دانش را بر تن پوشانده ، و آن را با تمام آداب و شرائطى که مى باید ــ چون توجه به شناسائى و فراغت بال از سرگرمى به غیر آن ــ پس حکمت گمشده او باشد که پیوسته در جستجوى آن است و خواسته اوست که در تعقیبش پرس و جو مى کند.
آن زمان که اسلام به غربت گراید و ( همانند شترى که رنجور و از راه رفتن باز مانده دم خود را حرکت دهد و سینه بر زمین چسباند ) حرکت و سازندگى خود را از دست بدهد ، و او ( حضرت مهدى(ع) ) به غربت و پنهانى به سر برد ( تا موقعى که از طرف خدا مأمور به قیام گردد و اسلام را از غربت و فراموشى و حالت بى تفاوتى مردم برهاند ) .
او باقیمانده اى است از حجتهاى خدا و خلیفه ایست از خلفاى پیامبران.
ابن ابى الحدید پیرامون این فراز از سخن امیرمؤمنان(ع) نوشته است:
این گفتار را هر گروهى بر اساس عقیده خود تفسیر کرده اند. شیعه امامیه گمان کرده اند که مقصود از این شخصیت ، مهدى منتظر مى باشد.
آنگاه به ایراد نظر صوفیه اهل تسنن و فلاسفه و دیگر همفکران خود ـ که هیچ یک نه مستند بدلیل عقلى است نه نقلى ـ پیرامون این فراز از سخن امام پرداخته و گوید:
به نظر من بعید نیست که مراد از این شخصیت ، قائم آل محمد در آخر وقت باشد ، هنگامیکه خداوند او را بوجود آورد ، هر چند که ألآن موجود نیست; زیرا در این کلام دلیلى بر وجود او نباشد; و اتفاق همه فرق اسلامى بر این است که ( عمر ) دنیا و تکلیف مردم جز با ظهور و قیام او پایان نخواهد یافت.( [14] )
اکنون توجه به این نکته لازم است که شارح معتزلى ، نخست برداشت شیعه از کلام امیرالمؤمنین(ع) را با تردید نقل کرده ، لیکن چون برگفته هاى صوفیه و فلاسفه و اصحاب خود دلیل قانع کننده اى نیافته ، ناگزیر تن به عقیده شیعه و صحت برداشت آن از سخن امام(ع) داده ، و صریحاً اعتراف به پیشگوئى آن حضرت از وجود مهدى و قیام جهانى او کرده است; اما درباره ولادت و حیات حضرتش تشکیک نموده ، مى گوید:
در این کلام چیزى که در حـال حاضر دلیل بر وجود او باشد به نظر نمى رسد.
بدیهى است که این سخن از مثل ابن ابى الحدید ، با مقام فضلى که داشته ، جز به انکار حقایق و مخالفت از روى تعصّب با شیعه ، به چیز تفسیر نمى شود.
زیرا امیرمؤمنان(ع) درصدد معرفى اصل موضوع مهدى در اسلام و نقش وجودى او پس از ولادت و دیگر مراحل حیاتى آن موعود الهى بوده اند ، نه در مقام خبر دادن از ولادت و موجود بودن کسى که بیش از دو قرن بعد از حضرتش ولادت یافته ، تا در کلامش اشاره اى به موجودیت او باشد ، و ابن ابى الحدید ( بدون توجه به واقعیت تاریخ حضرت مهدى(ع) ) از آن اشاره بفهمد که مهدى در قرن هفتم زنده و موجود است ، و الا منکر ولادت و حیات او گردد.
در حدیثى که به نقل سیوطى ــ در « عرف الوردى »ص126 ــ ابن ابى شیبه ، احمد بن حنبل( [15] ) ، ابوداوود ، ابویعلى( [16] ) ، و طبرانى از پیامبر(ص) آورده اند که ضمن پیشگوئى از مقدمات همزمان با ظهور مهدى(ع) ــ همانگونه که امیرمؤمنان(ع) از اسلام تعبیر نموده ــ حضرتش از پیش تعبیر و پیشگوئى نموده و مى فرماید:
« یُلقـِى الإِسلاَمَ بِجِرانِهِ إِلَى الأَرض »( [17] )
یعنى اسلام را با کمال آرامش و با تمام ابعاد پیاده و گسترده مى کند.
نیز نعیم بن حماد در « فتن » ــ بنا به نقل سید بن طاووس( [18] ) ــ از پیامبر آورده که فرمود:
« مهدى گنجها را استخراج مى کند و اموال را تقسیم. »
آنگاه فرمود: « یُلقـِى الإِسلاَمَ بِجـِرانِهِ »
[1] ــ کتاب « مصادر نهج البلاغه و اسانیده » تألیف علامه محقق و دانشمند گرانقدر ، مرحوم سید عبدالزهراء حسینى عراقى ، شامل پژوهش و تحقیق از اسناد حدیثى ، تاریخى و ادبى « نهج البلاغه » مى باشد; که براى یک یک خطبه ها ، نامه ها و کلمات امام امیرالمؤمنین على(ع) ، 1 تا 12 سند حدیثى ، تاریخى و ادبى از منابع سنى و شیعه ارائه نموده; و به حق از عالى ترین و ارزنده ترین کارهائى است که پیرامون شناخت کتاب و استناد آن به امام(ع) انجام گرفته ، واهمیت و ارزش کتاب را در اختیار همگان قرارداده; وضمن چهار مجلد براى دومین بار در بیروت به چاپ رسیده است.
نیز در همین زمینه « مصادر نهج البلاغه » به قلم دانشمند لبنانى ، شیخ عبدالله نعمت ، رئیس دادگاه جعفرى بیروت ، که در یک جلد چاپ و منتشر گردیده. و جز این دو کتاب « مدارک البلاغه و دفع الشبهات عنه » به قلم علامه جلیل شیخ هادى کاشف الغطاء است که ضمیمه « مستدرک نهج البلاغه » همان مؤلف در بیروت به چاپ رسیده.
[2] ــ این مطالب در مراتب زیر خلاصه مى گردد:
1 ــ اصل مسأله امامت و رهبرى در اسلام.
2 ــ شرایط امامت ، یا مشخصات و ویژگیهاى امام و رهبر.
3 ــ انواع مسؤولیت هاى مقام رهبرى و قلمرو فعالیت آن.
4 ــ موقعیت اهل بیت و صلاحیت همه جانبه آنها در تصدى مقام خلافت و رهبرى.
5 ــ سیره و روش امام امیرمؤمنان(ع) از آغاز اسلام تا دوران خلافت ، و نقش آن حضرت در جهت رهبرى.
6 ــ رهبرى مطلقه و جهانى در اسلام.
7 ــ ظهور و قیام امام دوازدهم ، و تحقق یافتن رهبرى و زعامت بى قید و ... .
[3] ــ شاید مقصود این باشد که به امام حاضر که به دنیا بى توجه است ، یا از اصلاح کار شما در شرائط موجود ناتوان است ، طمع مورزید; و از امام زمان که غائب مى شود ناامید نگردید که رمز پیروزى و کلید حل مشکلات در دست اوست. چه ممکن است کسیکه روگردانده یک پایش بلغزد ، و پاى دیگرش برقرار ماند ، آنگاه پس از مدتى هر دو با هم بجاى خود برگردند ( و دین خدا را که دستخوش حوادث شده ثبات و استقرار بخشد ).
[4] ــ شرح نهج البلاغه ، ج 7 ص 94 ـ 95.
[5] ــ شاید کنایه از مواد و مهمات جنگى باشد که از هر سو به جنگجویان اعطاء مى شود ، و بدین وسیله آتش جنگ برافروخته تر مى گردد.
[6] ــ سوره زلزال 99/2 .
[7] ــ شرح نهج البلاغه ، 9/46 .
[8] ــ نهایه ، ج 3 ص 470 ; الفائق ، زمخشرى 3/141 .
[9] ــ ینابیع المودة ، باب 74 ، ص524 ، چاپ نجف.
[10] ــ مستدرک ، ج 4 ص 514.
[11] ــ خداوند در قرآن مجید ، سوره نمل 27/84 ، سخن از « دابة الارض » به میان آورده ، و فرموده: « وَ إذِا وَقعَ القَولُ عَلَیهِم أَخرَجنا لَهم دَآبـّةَ الأَرضِ تُکَلِّـمُهم أَنَّ النَّـاسَ کَانُوا بِایَاتِنَا لاَیوُقِنُون »
و به موجب نقل اکثر مفسران ، مقصود از « دابة الارض » ( جنبنده زمینى ) موجودى است که از طرف خدا برانگیخته شود و با علامت مخصوص ، مؤمن و کافر را از هم جدا و مشخص نماید. رجوع شود به« نهایه » ابن اثیر ، ج 2 ص 96.
[12] ــ شرح نهج البلاغه ، ج 9 ص 128.
[13] ــ به « شرح تجرید » علامه ، و « شرح تجرید » قوشجى مراجعه شود.
[14] ــ شرح نهج البلاغه ، ج 10 ص 96.
[15] ــ مسند احمد بن حنبل ، 6/316.
[16] ــ مسند ابویعلى ، ج 12 ص 370 ، شماره 6940.
[17] ــ جران به معناى باطن گردن شتر است.
[18] ــ الملاحم و الفتن ، ص 44 ، باب 146.
خطبه 187:
« أَلا بِأبى وَ أُمّى هُم مِن عِدَّة أسمائُهُم فِى السَّماءِ مَعرُوفَةٌ وَ فِى الأَرضِ مَجهُولَةٌ.
أَلاَ فَتَوَقَّـعُوا مَا یَکُونُ مِن إِدبَارِ أُمُورِکُم ، وَ انقِـطَاعِ وُصَلِکُم وَ استِعمَالِ صِغَارِکُم.
ذَاکَ حَیثُ تَکُونُ ضَربَةُ السَّیفِ عَلَى المُؤمِنِ أَهوَنُ مِنَ الدِّرهَم مِن حِلِّهِ ، ذَاکَ حَیثُ یَکونُ المُعـطَى أَعظمَ أَجرًا مِنَ المُعـطِى. ذَاکَ حَیثُ تَسکَرُونَ مِن غَیرِ شَراب ، بَل مِنَ النِّعمَةِ وَ النَّعِیم ، وَ تَحلِفوُن مِن غَیرِ اضطِرَار ، وَ تَکذِبُونَ مِن غَیرِ إِحرَاج . ذَاکَ إِذَا عَضَّکُمُ البَلاَءُ کَمَا یَعَضُّ القَتَبُ غَارِبَ البَعِیرِ . مَا أَطوَلَ هذَا العَنَاءَ ، و أَبعَدَ هذَا الرَّجَاءَ »
هان ، پدر و مادرم به فدایشان باد; آنها گروهى باشند که نامهایشان در آسمان نزد فرشتگان معروف است ولى در زمین ناشناخته اند; آگاه باشید شما آماده عقبگرائى امور خویش و گسیختگى پیوندها و روى کار آمدن کوچکان ( خردسالان ، نالایقان دون همت ) خویشتن باشید.
ابن ابى الحدید مى نویسد:
« الامامیه تقول هذه العدة هم الائمة الاحد عشر من ولده(ع) ; و غیرهم یقول انه عنى الابدال الذین هم أولیاء الله فى الارض . . . »
امامیه گویند: این عده امامان یازده گانه از فرزندان آن حضرت(ع) هستند; و دیگران مى گویند: مقصود حضرت از این کلام أبدالند که أولیاء خدا در زمین هستند; و ما پیش از این درباره قطب و ابدال بوضوح سخن گفته ایم.
آنگاه مى گوید:
سخن آن حضرت که مى فرماید: « نامهاى آنان در آسمانها معروف است » یعنى فرشتگان معصوم آنها را مى شناسند و خداوند اسماء آنان را به ایشان اعلام نموده است.
و اینکه فرموده: در زمین ناشناخته اند یعنى در نظر توده صمردم ( که ) بخاطر استیلاء و نفوذ گمراهى بر اکثریت آنان ( امامان بر حق را نمى شناسند یا نسبت بدانها بى تفاوتند ).
در اینجا توجه خوانندگان را به ایـن نکته معطوف مى داریم که:
ابن ابى الحدید ، تفسیر عبارت امیرمؤمنان(ع) به امامان یازده گانه را به شیعه نسبت داده ، و تفسیر آن به ابدال و اولیاء در زمین را به دیگران; ولى خود اظهار نظرى نکرده; زیرا گویا بدین مطلب توجه داشته است که این چنین تعبیرى از ناحیه امام امیرمؤمنان(ع) درباره یک عده ــ هرچند اولیاء خدا باشند ــ اما بى نام و نشان و بدون هیچگونه نقش و مسؤولیتى ، به دور از حقیقت و غیر قابل قبول است.
بویژه آنکه موضوع ابدال و اقطاب ، ساختگى و فاقد ریشه اسلامى ، و یک عقیده صوفیانه و عوام فریبانه است که همچون اصل تصوف ، از پدیده هاى عقیدتى اهل تسنن سرنخ گرفته ، و ترکیبى از مسیحیت یونان و زردشتى گرى ایران ـ قبل از اسلام ـ و بودائى هند مى باشد.
در حالى که تفسیر شیعه در مورد امامان معصوم علیهم السّلام ـ که به موجب آثار علمى و حدیثى باقیمانده از آنان ، بزرگترین نقش حمایت از اسلام ، و سازندگى علمى و عملى جامعه اسلامى را بر عهده داشته و دارند ـ امرى است معقول و بر اساس منطق اسلامى.
اکنون مى پردازیم به ترجمه بقیه کلام امام(ع) که مى فرماید:
این ماجرا هنگامى به وقوع خواهد پیوست که تحمل انسان مؤمن در برابر ضربات شمشیر آسان تر باشد از بدست آوردن درهمى از راه حلال.
و هنگامى خواهد بود که اجر و ثوابِ گیرنده از دهنده بیشتر است ، چه دهنده از محل درآمد حرام و یا از روى ریا و خودنمائى و ولخرجى مى بخشد ، در حالیکه گیرنده در جهت وظیفه شرعى و یا از روى اضطرار در راه حفظ جان خود و عائله اش مصرف مى کند.
این در موقعى باشد که ( شما مسلمانان ) مست مى گردید اما نه با شراب ، بلکه بعلت فراوانى نعمت; و سوگند مى خورید أما نه از روى ناچارى; دروغ مى گویید اما نه از روى حرَج و ناگزیرى.
این در وقتى خواهد بود که بلاها و مصیبت ها ـ همانند بارى گران که بر گرده شتر نهاده شده و سنگینى جهاز پشت آنها را مجروح نماید ـ بر شما فشار آورد.
آه ، این گرفتارى و سختى چه طولانى است! و امید رهائى از آن چه دور !
چون این فراز از کلام امام بیانگر حوادث ، انحطاط اخلاقى ، و مشکلات زندگى پیش از ظهور مى باشد که مایه امتحان مردم ، و از شرائط مقدماتى ظهور مهدى (ع) ، و شاید پیوسته بعصر ظهور باشد ، بدین جهت ما هم چون دیگران آن را در این جا آوردیم.
و ده ها حدیث مسلم از پیامبراکرم(ص) و امیرمؤمنان(ع) و صحابه درباره ائمه إثنى عشر بطور عموم ، و تعدادى شامل ذکر نام و مشخصات هریک از آنان بخصوص گواه بر مدعاى شیعه مى باشد.
آرى ، این امامان شیعه هستند که علاوه بر نقش رهبرى و نشر علوم اسلامى ، همه پاره هاى تن امام امیرمؤمنان(ع) بوده ، و امام(ع) در حق آنها مى فرماید: « پدر و مادرم فدایشان باد. »
لکن متأسفانه تعصب مانع از رفتن زیـر بار حقیقت و گردن نهادن حتى به واقعیات دینى است; و بدین تـرتیب همچون شارح معتزلى ، ابن ابى الحدید ، را با مقام فضل و دانشش ، در مورد سخنان امام امیرالمؤمنین على(ع) وادار به خیالبافى و خـلط مبحث و تفسیر « مـا لا یـرضى صاحبه » مى کند که تن به قبولى امامت ائمه معصومین معرفى شده ندهد ، و بجاى آنها رهبران دغلباز صوفیه را که خود گمراه ، و دیگران را گمراه کننده اند مطرح کرده و جا بیندازد.
علامه سید عبدالزهـراء مى نویسد( [1] ): ابوالحسن مدائنى این خطبه را در کتاب « صفین » آورده و مى گوید: امام آنرا پس از پایان ماجراى نهروان ایراد فرموده. و آنگاه به ذکر فراز پیشین آن که شامل پیشگوئى از حوادث آینده است ، و طبق روایات از علائم ظهور حضرت مهدى(ع) بشمار مى آید پرداخته; و نویسنده هم بخاطر تأیید انطباق کلام امام(ع) با ائمه شیعه ، وبراى آگاهى خوانندگان ارجمند ، به ذکر بخشى از آن مى پردازد.
« إذا کثرت فیکم الاخلاط ، و استولت الانباط ، و دنا خراب العراق ، و ذاک اذا بنیت مدینة ذات أثل و أنهار ، فاذا غلت فیها الأسعار ، و شید فیها البنیات ، و حکم فیها الفساق . . .
فیا لها من مصیبة حینئذ من البلاء العقیم و البکاء الطویل و الویل العویل و شدة الصریخ ، ذلک أمر الله و هو کائن و فناء مریح ، فیابن خیرة الآباء متى تنتظر البشیر بنصر قریب من رب رحیم.
ألا فویل للمتکبرین ، عند حصاد الحاصدین و قتل الفاسقین ، عصاة ذى العرش العظیم ، ألا بأبى و أمى هم من عدة . . . »
بطور خلاصه این فراز از سخنان امام(ع) شامل پیشگوئى درباره هرج و مرج هاى اخلاقى ، بوجود آمدن شهر بغداد ، خرابى عراق ، بالا رفتن نرخها ، و بدنبال آن حوادث گریه آور ، ناله خیز و دردناکى است که بجرم بد رفتاریها و سرکشى ها به امر خدا بوقوع خواهد پیوست.
آنگاه از حضرت مهدى(ع) به عنوان « فرزند بهترین پدران » یاد فرموده ; و خبر از سرنوشت شوم و مرگ آورى مى دهد که ـ به کیفر سرپیچى از فرمان الهى و پیروى از دستورات دین ـ در انتظار مستکبران و فاسقان است.
خطبه 190:
« . . . ألزِمُوا الأَرضَ ، و اصبِرِوا عَلَى البَلاءِ ، وَ لاَتُحَرِّکُوا بِأیدِیکُم وَ سُیُوفِکم فِى هَوَى أَلسِنَتِکم ، وَ لاَتَستَعجِلُوا بِمَا لَم یُعَـجِّلْهُ اللهُ لَکُم.
فَإِنَّهُ مَن مَاتَ مِنکُم عَلى فِرَاشِهِ وَ هُو عَلى مَعرِفَةِ حَقِّ رَبِّهِ وَ حَقِّ رَسُولِهِ وَ أَهلِ بَیتِهِ مَاتَ شَهِیداً ، وَ وَقَعَ أَجرُهُ عَلَى اللهِ ، وَ اسْتَوْجَبَ ثَوَابَ مَا نَوَى مِن صَالِحِ عَمَلِهِ ، وَ قَامَتِ النِّـیَّةُ مَقَامَ إِصلاَتِهِ لِسَیفِهِ ، فَإِنَّ لِکُلِّ شَىء مُدَّةً وَ أَجَلاً. »
بر جاى خود استوار بوده ( بدون اجازه و حساب از اقدام به نبرد خوددارى کنید ) ، در برابر بلاها و مشکلات ، پایدار باشید ، شمشیرهایتان رادر راه هوى و هوس و سخنانى که از زبانتان سر مى زند به کار نیندازید( [2] ); و درباره آنچه خداوند ، شتاب و عجله را نسبت به آن روا نداشته ، شتاب نکنید;
زیرا کسى که از شما در بستر خود بمیرد ، اما آنچنانکه شایسته است خدا و پیامبر و اهل بیتش را که ( مسؤول مقام امامت و جانشینى پیامبرند ) شناخته باشد ، شهید از دنیا رفته است ، و پاداش او بر خداست ، و از ثواب کارهاى شایسته اى که قصد انجام آن را داشته ، برخوردار خواهد بود ، و نیتش جایگزین شمشیر زدن براى خدا و جان باختن در راه اوست.
پس ـ توجه داشته باشید ـ هرچیز را وقت مشخص ، و هر کارى را سرانجامى است.
علامه قندوزى در « ینابیع المودة ــ باب 74 ــ » این فراز از خطبه « نهج البلاغه » را ضمن دیگر فرازهاى « نهج البلاغه » که مربوط به حضرت مهدى(ع) است ایراد نموده ، و بدین ترتیب اعتراف مى کند که امام امیرالمؤمنین(ع) با ایراد این کلمات قدسیه ، پیشگوئى از حضرت مهدى(ع) نموده ، و مردم را به وظیفه خود در فراز و نشیبهاى زندگى و هنگام غیبت آن حضرت هشدار مى دهد که مبادا از روى هواى نفس ، و بدون در نظر گرفتن مصالح اسلامى ، از روى احساسات اقدام به جنگ و شمشیر زدن کنند; و به خیال رسیدن به مقام شهادت ، خود و دیگران را به خطر اندازند.
ضمناً امیرالمؤمنین(ع) در این فرمایش نظر مردم را به یک نکته بسیار ارزنده معطوف داشته ، و خاطر نشان مى کند که نائل گردیدن به فیض اعلاى شهادت ، تنها به رفتن در میدان جنگ و کشته شدن با سلاحهاى مورد استفاده در جنگ نیست تا پیران ، زنان ، مسؤولان دیگر وظائف ، و افراد ناتوان و معذور از رفتن به میدانهاى جنگ براى رسیدن به فیض عظماى شهادت ، محروم و دچار حسرت شوند.
بلکه این گونه افراد ، یا افراد سالم و توانمندى که نقشهاى گوناگون حیاتى و ارزشمند در جامعه اسلامى دارند ، اگر وظیفه خداشناسى ، پیامبر شناسى ، و امام شناسى را در حدّ خود انجام داده ، و عملا به لوازم آن پایبند باشند ، هرچند که در بستر آرام و در کنار زن و فرزند هم بمیرند ، شهید از دنیا رفته; و به پاس وظیفه شناسى از پاداش مقام شهادت برخوردار خواهند بود.
بدیهى است کسانى که انواع مسؤولیتهاى علمى ، اجتماعى و شرعى را به عهده دارند ، یا با قلم و بیان ، با طرح و نقشه ، با کمکهاى مادى و تشویق نیروهاى اعزامى ، از دور و نزدیک جبهه هاى جنگ بر علیه کفر و استعمار را تقویت ، و عرصه را بر دشمن تنگ مى کنند; یا از همین طرق به ترویج اسلام و تضعیف دشمنان در محیط هاى غیر جبهه جنگ مى پردازند ، و از صرف امکانات مادى و معنوى خود در این باره دریغ نمىورزند; همه و همه مصداق واقعى و نمونه فرمایش امام امیرالمؤمنین(ع) قلمداد شوند ، و هر چند که در بستر خواب از دنیا بروند برخوردار از مقام شهید خواهند بود.
و هر آنکس که در وظائف خداشناسى ، پیامبر شناسى و امام شناسى ، یا گردن نهادن به لوازم آن تقصیر کند و از روى هوى و هوس ، و به طمع سود مادى یا شهرت ، در میدان جنگ هم که شرکت کند و کشته شود ، شهید مورد نظر و گواهى قرآن و اسلام نخواهد بود.
آرى ، نمونه آن خوارج و افراد لشکر عمر سعد در کربلا بودند ، که صدها نفر از آنها در میدان جنگ کشته شدند در حالیکه امامهاى برحق خود را نشناخته ، یا شناخته بودند ، و با جبهه گیرى شمشیر بر روى آنان کشیدند.
چنانچه نمونه آن در حال حاضر رو در روئى و جنگ گروهى از مردم عراق علیه ایران است که بخاطر مطامع و منویات شوم دشمنان اسلام ، دو کشور مسلمان نشین را به خاک و خون کشیدند.
بنابراین عراقیان بیشمارى که با شرکت اختیارى در این غائله جان خود را از دست دادند ، نه تنها نمى توان نام شهید بر آنها نهاد ، که با قیام مسلحانه علیه مسلمانان ، مفسد فى الارض و عامل بزرگترین جنایت بوده; و خود و اربابانشان در پیشگاه خداو خلقْ روسیاه ، و گرفتار کیفر آن همه تجاوزات و کشتارها و زیانهاى مادى و معنوى خواهند بود.
بطور خلاصه امام(ع) با ایراد این سخن ، سرعت فرا رسیدن قیامت را بدانچه رخ داده و به وقوع پیوسته تشبیه نموده; و آنگاه این مطلب را با حرف« قد » ، که به اصطلاح بیانگر تحقیق است ، تأکید نموده و میگوید:
چنان است که نشانه هاى آن ( قیامت ) مثل ظهور دجّـال ، ظهور مهدى و عیسى علیهماالسّـلام ، و جز اینها ( دیگر چیزهاى حتمى الوقوع ) لباس وجود پوشیده.
ابن میثم پیرامون جمله « وَ لاَتُحرِّکُوا بِأیدِیکُم وَ سُیُوفِکم فِى هَوَى أَلسِنَتِکم »نوشته است:
این سخن نهى از جهاد بدون فرمان یکى از امامان ( معصوم ) پس از امیرمؤمنان است که از فرزندان حضرتش مى باشند; و این به هنگامى خواهد بود که کسى از آن امامان به منظور برقرارى حکومت حقّ بپا نخواسته باشد; چه اینگونه حرکتها و جنبشها جز با اجازه امام وقت جایز نخواهد بود . . . .( [3] )
حکمت 147:
« اللَّـهُمَّ بَلَى! لاَ تَخلُو الأَرضُ مِن قَائِم للهِ بِحُجَّة ، إِمَّا ظَاهِرًا مَشهُورًا ، وَ إِمَّا خَائِفًا مَغمُورًا ، لِئلاَّ تَبطُلَ حُجَجُ اللهِ وَ بَیِّـنَاتُهُ. وَ کَم ذَا وَ أَینَ أُولــئِکَ؟ أُولــئِکَ ـ وَ اللهِ ـ الأَقَلُّونَ عَددًا ، وَ الأَعظَمُونَ عِندَ اللهِ قَدرًا.
یَحفَظُ اللهُ بِهِم حُجَجَهُ وَ بَیِّـنَاتِهِ ، حَتَّى یُودِعُوهَا نُظَرَاءَهُم ، وَ یَزرَعُوهَا فِى قُلُوبِ أَشبَاهِهِم.
هَجَم بِهِمُ العِلمُ عَلى حَقِیقَةِ البَصِیرَةِ ، وَ بَاشَرُوا رُوحَ الیَقـِینِ ، وَ استَلاَنُوا مَا استَعوَرَهُ المُترِفُونَ ، وَ أَنَسوُا بِمَا استَوحَشَ مِنهُ الجَاهِلُونَ ، وَ صَحِبُوا الدُّنیَا بِأَبدَان أَروَاحُهَا مُعَلَّقَةٌ بِالَمحَلِّ الأَعلَى.
أُولئکَ خُلَفاءُ اللهِ فِى أَرضِهِ ، وَ الدُّعَاةِ إِلى دِینِهِ. آهِ آهِ شَوقًا إِلى رُؤیَتِهِم! انصَرِف یَا کُمَیلُ إِذَا شِئتَ. »
بار خدایا چنین است که هرگز زمین ـ به لطف تو ـ از کسیکه با حجت و دلیل بامر حق قیام کند و دین الهى را بر پا دارد خالى نخواهد ماند ، خواه ظاهر باشد و آشکار ( مثل امامان یازده گانه معصوم ) خواه در حال ترس و پنهانى ، تا دلائل الهى و مشعلهاى فروزان او از بین نرود. و آنها چند نفرند و کجایند؟
آنان بخدا سوگند تعدادشان اندک ، اما از حیث مقام و منزلت نزد خدا بسى بزرگ و ارجمندند.
خداوند به وسیله آنان حجت ها و دلائل روشنش را پاسدارى کند ، تا آنرا بکسانى همانند خود بسپارند و بذر آن را در دلهاى افرادى چون خودشان بیفشانند.
علم و دانش با حقیقتى آشکار بدانها روى آورد; و آنها روح یقین را با نهادى آماده و پاک لمس نمایند; آنچه را دنیاپرستان هوس باز دشوار و ناهموار شمرند ، آنها براى خویش آسان و گوارا دانند; و آنچه را ابلهان از آن هراسان باشند ، بدان انس گیرند. دنیا را با تن هائى همراهى کنند که ارواحشان بجهان بالا پیوسته است.
آنها در زمین خلفاى الهى باشند و دعوت کنندگان بدینش.
آه آه بسى مشتاق و آرزومند دیدارشان هستم ، اى کمیل هم اکنون اگر مى خواهى بازگرد.
این فراز از سخنان امام امیرالمؤمنین على(ع) تحت شماره 147 کلمات« نهج البلاغه » ذکر شده ، و عدّه اى از اعلام ادب و تاریخ و حدیث از اهل تسنن نیز آن را آورده اند.( [4] )
ابن ابى الحدید همچون بسیارى از شارحان « نهج البلاغه » ( با توجه به جمله هاى « قائم لله بحجة » و « خلفاء الله فى ارضه » و « الدعاة الى دینه » و دیگر جملات و قرائن مندرجه در این فراز از کلام امام که جز بر پیامبر و امام معصوم بعد از او ، بر هیچ مقام و شخصیتى منطبق نمى شود ) نتوانسته است دلالت این قسمت از سخنان آن بزرگوار را بر عقیده شیعه ــ در مورد امامت و خلافت علنى یازده امام معصوم ، و امامت و خلافت توأم با غیبت امام دوازدهم حضرت مهدى(ع) ــ انکار نماید و نوشته است:
این جمله اعتراف صریح امام نسبت به مذهب امامیه است.([5] )
لکن بر اساس عقیده شخصى اش ( انکار تولد حضرت مهدى(ع) ) در جا زده و مى گوید:
جـز آنکه اصحاب ما آن را حمل بـر وجود ابدال مى نمایند که اخبار نبوى درباره آنان وارد گردیده.
و این همان پوشاندن لباس باطل بر حق و بعکس است که قرآن مجید مى فرماید:
« و َلاَتَلبِسُوا الحَقَّ بِالبَاطِلِ وَ تَکتُمُوا الحَقَّ وَ أَنتُم تَعلَمُون »( [6] )
حق را بباطل مپوشانیدو آن را کتمان کنید در حالیکه مى دانید حقیقت چیست و حق کدام است.
و نیز مى فرماید:
« لِمَ تَلبِسُونَ الحَقَّ بِالبَاطِلِ وَ تَکتُمُونَ الحَقَّ وَ أَنتُم تَعلَمُون »([7] )
چرا حق را بباطل مى پوشانید و آن را کتمان مى کنید در حالیکه مى دانید حقیقت چیست و حق کدام است.
امام(ع) در این فراز پر محتوى از کلام خود ، قبل از هرچیز توجه مسلمانان را به ضرورت مسأله رهبرى در اسلام و نیاز بى چون و چراى جامعه اسلامى به وجود امام واجد شرائط ، در هر عصر و زمانى معطوف داشته ـ و در قالب راز و نیاز ، یا شاهد گرفتن خدا بر گفتار خود در بیان یک حقیقت دینى ـ خاطرنشان مى کند که:
نباید صحنه زمین از کسیکه قائم بامر حق و بر پا دارنده آن باشد خالى بماند; چه در این صورت حجت هاى الهى خلل پذیر ، و نشانه هاى او باطل خواهد شد.
از آن پس امام امیرالمؤمنین(ع) به تشریح موقعیّت امامان راستین و مقام رهبرى اسلام ( که در وجود خود و فرزندان معصومش خلاصه گردیده ) مى پردازد و مجدداً نظر مسلمانان را بدین نکته متوجه مى کند که:
عهده دار مقام رهبرى و مسؤول زعامت بر مسلمانان ، یا از آزادى براى تصدى و انجام وظائف رهبرى ـ در جهت نشر علوم قرآن ، ترویج احکام اسلام ، جوابگوئى به مشکلات و مبارزه با فساد ـ برخوردار است ( همچنانکه حضرتش با ده نفر از امامان دیگر هریک تا حدّى از این آزادى برخوردار بودند ) و یا بر اثر حاکمیت زمامداران خود فروخته و ستمگر ، و نا مساعد بودن زمینه براى انجام وظیفه رهبرى ـ از ترس جان خود و شیعیانش ـ در حالت ناشناسى و پنهانى بسر مى برد ( همچنانکه امام دوازدهم حضرت مهدى(ع) با چنین موقعیتى روبرو و مبتلا گردید ) .
آرى ، تا آنجا جو حاکم ، امام و شیعیانش را وادار به اختفاى از دشمن و تقیه کرد که طبق احادیث مربوطه( [8] ) شیعیان بخاطر مسائل امنیتى حتى از تصریح به نام امام دوازدهم ممنوع گردیده ، و با رمز و اشاره از حضرتش سخن مى گفتند.
و در مرحله سوم امیرالمؤمنین(ع) به تعداد امامان اشاره نموده ، و با اداء سوگند ، کمى و محدودیت آنها را اعلام و تأکید فرموده است; آنچنانکه ــ با در نظر گرفتن احادیث وارده از ناحیه پیامبر(ص) درباره خلفاى اثنى عشر ــ تنها با ائمه دوازدهگانه مورد قبول شیعه مى تواند منطبق گردد ، دیگر هیچکس.
در مرحله چهارم امام(ع) پس از برشمردن یک سلسله برتریها و ویژگیهاى معنوى این گروه ـ که تنها در خور شأن پیامبران و جانشینان آنهاست ـ مى فرماید:
« اینان خلفاى خدا در زمین و دعوت کنندگان بدین او هستند. »
اکنون در صورتى که مى بینیم قرآن مجید از پیامبران الهى همچون داوود بعنوان خلیفه خدا نام برده و مى گوید:
« یَا دَاوُودُ إِنَّا جَعَلنَاک خَلیفَةً فِى الأَرضِ فَاحکُم بَینَ النَّاسِ بِالحقِّ »( [9] )
اى داوود! ما تـو را خلیفه خـود در روى زمین قرار دادیم; پس بین مردم به حق داورى نما.
بدین نکته پى خواهیم برد که جز پیامبر و جانشین بر حق او که نقش رهبرى و تعلیم و تربیت مردم را بعهده دارند ، کسى نمى تواند خلیفه خدا در زمین باشد. بنابراین مقصود امیرمؤمنان(ع) از این عده خلفاء ، همان امامان راستین شیعه مى باشد که مسؤولیت راهنمائى و رهبرى مسلمانان از طرف خدا وسیله پیامبرش به دوش آنها نهاده شده است.
و اما خلفاى انتخابى مردم را ( بفرض اینکه انتخاب صد در صد صحیح و بى قلب و غش انجام شده باشد ) نمى توان از آنان به « خلیفه خدا » تعبیر کرد و تنها میتوان بعنوان « خلیفه مردم » از آنها نام برد.
لکن متأسفانه زمامداران اسلامى و متصدیان مقام خلافت که از آغاز امر در برابر اهل بیت تشکیل جبهه داده بودند ، نه خلیفة الله بودند ( بدلیل آنکه هیچگونه نصّى بر خلافت هیچیک از ناحیه خدا و رسولش اعلام و ارائه نشده بود ) و نه خلیفه مسلمین ( چون به آراء عمومى مراجعه نشده بود ).
آرى ، همانطورى که خود در بسیارى از مراسم انتخاباتى دنیا ملاحظه مى کنیم که قبل از رفتن مردم بپاى صندوقهاى رأى ، آنها را با آراء از پیش تهیه شده پر مى کنند ; یا کارگردانان و آمارگران صندوقها ، نام هرکس را که قرار است مى خوانند و موفقیتش را اعلام مى کنند ; و تنها بر اساس تبانى و توطئه قبلى با گروهى انگشت شمار ، پستها تقسیم مى شود.
خلافت این افراد هم دست کمى از انتخابات این چنینى نداشته است.
مگر نه این بود که زمامدارى نخستین متصدى خلافت بعد از پیامبر(ص) بدون شرکت و رضایت و موافقت بنى هاشم و شخصیتهاى صحابه و آنهائى که به اصطلاح اهل تسنن اهل حل و عقد بودند ، انجام گرفت؟! و امیرالمؤمنین(ع) در اینباره فرمود:
« وَاعَجَبَا ! أَتَکُون الخِلافَةُ بِالصِّحاَبَةِ وَ لاَ تَکُون بِالصِّحَابَةِ وَ القِرَابَةِ »
و چه شگفت انگیز است! آیا امرخلافت باعنوان صحابى بودن مقرر مى گردد اما با عنوان صحابى باضافه خویشاوندى نه؟!
و نیز فرمود:
فَإِنْ کُنتَ بِالشُّورَى مَلَکتَ أُمُورَهُم***فَکَیفَ بِهَذَا وَ المُشِیرُونَ غُیـَّبُ
وَ إِنْ کُنتَ بِالقُربَى حَجَجتَ خَصِیمَهُم***فَغَیرُکَ أَولَى بِالنَّبـِىِّ وَ أَقرَبُ( [10] )
و مگر جز این بود که عمر تنها با میل شخص ابوبکر و قرار طرفین روى کار آمد ؟!
و مگر غیر از این بود که شوراى خلافت از طرف عمر ، بعد از وى على را براثر تمرد از عمل به سیره شیخین از تصدى خلافت معزول و ممنوع ساخت ، و عثمان رابر أساس تعهد به عمل بر سیره شیخین روى کار آورد; و این نقشه اى بود که عمر طراح آن بود و بدست یک یا دو نفر از أعضاى شوراى شش نفرى اجرا و پیاده شد.
و آیا زمامداران بنى امیه ، بنى مروان و بنى العباس با تهى دستى از تمام شرائط خلافت و انواع کمبودهاى عقیدتى و اخلاقى ــ جز وراثت پدرى و خانوادگى . . . ، یا تبانى و سازش با چند نفر حاشیه نشینان دربار خلافت و تعزیه گردانان حکومت در هر عصر و دوره یى ، و یا کشتار اهل حق و ایجاد خفقان در بین مردم مسلمان ، و خلاصه به استضعاف کشاندن مسلمانان و سوء استفاده از عناوین اسلامى و ضعف بنیه فکرى و مالى مردم ــ چه چیز در رسیدن آنان به مقام خلافت و زمامدارى مؤثر بود؟!!
اکنون بر میگردیم به اصل سخن که بر اساس توضیحى که داده شد موضوع أبدال و أقطاب را ( که ناشى از افکار خرافى و صوفیانه اهل تسنن و فاقد هر گونه ریشه اسلامى است ) نمیتوان ــ آنچنانکه ابن ابى الحدید ادعا و تفسیر نموده ــ فرمایش ، امام را بر آن منطبق نمود.
راستى جاى بسى تعجب و تأسف است که دانشمندى ادیب ، مورخ ، متکلم و تا حدى حدیث شناس ، و آشنا با واقعیتهاى اسلامى ــ همچون ابن ابى الحدید ــ این گونه براى فرار از رفتن زیر بار خلفاى بر حق پیامبر(ص) و امامان راستین شیعه و مورد احترام اهل تسنن ( که همه شؤون مادى و معنوى آنها بر مردم آشکار و قابل درک بوده و هست ) تن بدین خرافات داده ، و در حقیقت کلام صریح و روشن مولاى متقیان امیرمؤمنان علیه السّـلام را به باد مسخره گرفته است ، و مى گوید مقصود آن حضرت از این سخنان ابدال و اقطاب بوده است.
در حالیکه قرآن مجید از این گونه افراد کج گرا چنین تعبیر مى کند:
« وَ جَحَدُوا بِهَا وَ استَیقَـنَتهَا أَنفُسُهُم ظُلمًا وَ عُلُوًا »([11] )
انحراف گرایان در حالیکه حق را به یقین مى شناختند از روى ظلم و سرکشى آن را انکار کردند.
حکمت 209:
« لَتَعـطِفَنَّ الدُّنیَا عَلَینَا بَعدَ شَماسِهَا عَطفَ الضَّرُوسِ عَلى وَلَدِهَا ،( [12] ) ( وَ تَلا عقیب ذلک: ) وَ نُرِیدُ أَنْ نَمُنَّ عَلَى الَّذِینَ استُضعِفُوا فِى الأَرضِ وَ نَجعَلَهُم أَئِمـَّةً وَ نَجعَلَهُمُ الوَارِثِین( [13] ) ».
دنیا پس از چموشى ـ همچون شترى که از دوشیدن شیرش ( بخاطر بچه اش ) امتناع مىورزد ـ با مهربانى همانند مادر نسبت به بچه اش رو مى آورد. ( آنگاه این آیه را تلاوت فرمود: ) مى خواهیم بر آنان که در زمین ناتوان شمرده شدند تفضل نموده و آنان را پیشوایان جهان و وارثان زمین قرار دهیم.
امیرالمؤمنین على(ع) در این فراز از سخنان خود چنین خاطر نشان فرموده که دنیا پس از روگردانیدن از اهل بیت پیامبر(ص) دیر یا زود انعطاف نشان داده ، بدانها رو کند.
اکنون آیا مقصود از این رو کردن ، پیروزى افراد برتر و شایسته تر بر کفر و ظلم جهانى ، به شکل حکومت واستقرار حق است ، یا ضعف و نابودى دشمنان و از بین رفتن موانع و بالاخره آماده شدن زمینه براى گسترش آثار علمى و اخلاقى آنها در سراسر گیتى؟!
هر دو نظریه ، بویژه نظریه نخست از طرف شارحان نهج البلاغه ارائه گردیده; ولى پر واضح است که نشر آثار علمى و اخلاقى اهل بیت بطور مطلق و همه جانبه ، مستلزم حاکمیّت مطلقه و پیروزى کامل بر عموم دشمنان است; و این مطلب با توجه به گواه قرار دادن حضرت ، آیه شریفه را بر کلام خود ، امرى است قطعى.
زیرا آیه شریفه بیانگر پیروزى و رهبرى و دست یابى مطلق و بى قید و شرط مستضعفان است نسبت به آنچه در اختیار مستکبران و تحت نفوذ زمامداران گمراه و تجاوزگر قرار گرفته; و تحقق چنین امرى جز به استقرار حکومت جهانى حق و عدالت به دست اهل بیت ، به چیزى میسّر نگردد; و مصداق آن به اتفاق عموم ، « حضرت حجة بن الحسن العسکرى »عجّل الله تعالى فرجه الشریف است.
ابن ابى الحدید پیرامون این سخن گوید:
امامیه پنداشته اند که حضرتش با این جمله به امام غائبى وعده داده است که در آخر الزمان بزمامدارى زمین نائل خواهد شد.
و اصحاب ما گویند: این جمله وعده به امامى است که صاحب اختیار زمین و مسلط بر کشورهاى جهان خواهد شد; ولى لازمه این وعده موجود بودن و غائب بودن او نیست; بلکه در صحت این تعبیر کافى است که در آخر وقت بوجود آید.( [14] )
بدین ترتیب ملاحظه مى کنید که ابن ابى الحدید ایراد کلام امام(ع) را درباره حضرت مهدى(ع) پذیرفته; اما مثل همیشه از اعتراف به ولادت و حیات آن بزرگوار امتناع ورزیده است.
اکنون مى گوئیم درست است که لازمه ایراد این وعده ، موجود بودن و غائب بودن امام مهدى(ع) به هنگام سخن نیست; لکن با توجه به ولادت آن حضرت در سال 255 ( یا 256 ) هجرى قمرى ، نه در حال حاضر مانعى از انطباق سخن امام امیرالمؤمنین على(ع) بر آن بزرگوار وجود دارد ، و نه در عصر ابن ابى الحدید که حدود چهار قرن از تولد آن حضرت مى گذشته; چه ابن ابى الحدید در رجب 644 تألیف « شرح نهج البلاغه »را آغاز ، و در آخر صفر 649 به انجام رسانیده است و در نتیجه مقصود از این کلام همانست که شیعه امامیه گفته و مى گوید.
یکم حکمت
حکمت یکم: ( [15] )
« . . . فاذا کان ذلک ، ضرب یعسوب الدین بذنبه ، فیجتمعون إلیه کما یجتمع قزع الخریف »
پس آنگاه که وضع این چنین شد ، پیشواى دین به خشم آید و آمادگى خود را اعلام کند; در این موقع ـ مؤمنین ـ باشتاب دورش جمع شوند ، همانگونه که ابرهاى پائیزى به هم پیوسته شوند.
در لغت عرب « یعسوب » به ملکه زنبور عسل گفته مى شود; و چون روش زندگانى این حیوان بظاهر کوچک ، اما پر برکت برخوردار از موقعیت رهبرى زنبوران عسل است که با جاه و جلال ، و داراى نقش حیاتى در جهت پیدایش و زیست صدها و هزارها زنبور عسل ، و محصول ارزنده و شفابخش آنها است ، در حقیقت أنفع و أطهر حیوانات است; امیرمؤمنان(ع) از فرزندش حضرت قائم(ع) ( به خاطر نقش رهبرى و روش حکومتى حضرتش که توأم با عدل و أمنیت جهانى ، و مایه سعادت و نجات بشر ، و مفیدترین و منزه ترین حکومتهاى جهان از انواع آلودگى و وابستگى و تجاوزها خواهد بود ) تعبیر به « یعسوب » فرموده و گوید:
یعسوب دین بهنگام ظهور همچون شیر ــ که به هنگام غضب دم بر زمین مى زند و نعره مى کشد ــ حالت خشم از خود نشان دهد; و با قاطعیت خود را معرفى ، و آمادگیش را براى قیام جهانى اعلام فرماید.
در این موقع مؤمنان ، آنچنانکه توده هاى ابر پائیزى با سرعت به هم مى پیوندند ، از هر سوى دنیا ، شتابان به دور او گرد آیند و با رهبرى حضرتش وارد صحنه عمل شوند.
نیز پیامبر اسلام(ص) کراراً از امام امیرالمؤمنین على(ع) بعنوان « یعسوب »دین نام برده; چنانکه شخص امام(ع) نیز در کلماتش ، از خود تعبیر به« یعسوب » فرموده است .( [16] )
سید رضى ، مؤلف « نهج البلاغه » ، مى گوید:
« یعسوب » آقاى بزرگى است که در آن روز زمامدار مردم خواهد بود. و « قزع » توده هاى ابر بدون آب است.
ابن ابى الحدید مى نویسد:
این خبر از پیشگوئیهائى مى باشد که امام ایراد نموده; و از مهدى آخرالزمان یاد فرموده است.
و معناى « ضَرَب بِذَنبِه » به حال استقرار و آرامش در آمدن بعد از اضطراب است.
چه « یعسوب » ملکه زنبور عسل و رهبر آن است; و بیشتر اوقاتش در حال پرواز با دو بال خود مى باشد; و هنگامى که دم خود را بر زمین مى زند دیگر از پرواز و حرکت باز ایستاده ، به آرامش گراید.
آنگاه مى نویسد:
خواهید گفت: این نظریه همانند عقیده امامیه است در اینکه مهدى به حال ترس و پنهانى در گوشه و کنار زمین به سر برد; آنگاه در آخر الزمان ظهور کند و در مرکز حکومت خود ثابت و مستقر گردد.
ولى من مى گویم طبق مذهب ما ( اهل تسنن ) بعید نیست که امام مهدى ، همان کسیکه در آخر الزمان ظهور مى کند ، نخست از روى مصلحتى که خدا از آن آگاه است در حال اضطراب و پراکندگى حکومت نماید ، و از آن پس حکومتش مستقر ، و پراکندگیش سامان یابد.( [17] )
در این جا باز مى بینیم ابن ابى الحدید براى فرار از رفتن زیر بار ولادت و غیبت آن حضرت ، به توجیه ناموجه پرداخته ; و احتمالات غیر قابل انطباق با پیشگوئى امیرالمؤمنین(ع) را دستاویز قرار داده ; و با لقمه دور سر گردانیدن ، همان نظریه شیعه را ارائه مى دهد ، منتها در قالب عقیده شخصى خودش .
نـیز هـِروى این فراز را به نقل ازامیرالمؤمنین(ع) آورده ، و همچون ابن ابى الحدید پیرامون آن اظهار نظر کرده است.( [18] )
و زمخشرى گوید:
جمله « ضَرَب بِعَسِیبِ ذَنبِه » ( که معنایش دم بر زمین زدن است ) در این مورد به معناى ایستادگى و پایدارى او با پیروان خویش است.( [19] )
ابن اثیر بدنبال نقل این جمله مى نویسد:
مقصود دورى گزیدن از برخورد با فتنه و شتابان سیر کردن با اتباع خود در زمین میباشد.( [20] )
و علامه قندوزى در باب 74 کتاب « ینابیع الموده » منظور امام امیرالمؤمنین(ع) را از این سخن ، حضرت مهدى(ع) دانسته است.
در پایان ، با توجه به اظهار نظرهائى که درباره این فراز از سخن امام(ع) بعمل آمده چنین استفاده میشود:
1 ــ پیشگوئى امام امیرالمؤمنین على(ع) از ظهور فرزندش حضرت مهدى(عج) به عنوان یک امر مسلم و شدنى.
2 ــ ظهور حضرت مهدى(ع) بشکل قیام گسترده دینى ، و بعنوان زمامدار مطلق و بى چون و چراى جهان اسلام.
3 ــ حضرتش ، همانند ملکه زنبور عسل ، از یکسو نقش مرکزیت و رهبرى جامعه مؤمنین را به عهده خواهد داشت; و از سوئى وجود مقدس او در روش حکومتى مایه خیر و برکت و موجودیت افراد بشر است ، چنانکه ملکه زنبور عسل خود منشأ پیدایش و ادامه حیات هزاران هزار زنبور کارگر ، فعال و عسل ساز مى باشد .
4 ــ هنگام ظهور حضرت مهدى(ع) توده هاى انبوه مردم از گوشه و کنار جهان همچون توده هاى ابرپائیزى با شوق و شتاب به سوى او رهسپار ، و پروانهوار دور شمع وجودش گردآیند.
5 ــ حضرت مهدى(ع) ــ بدون هیچگونه برخورد زیان بخشى با فتنه ها و از ناحیه فتنه جویان ــ با پیروان خود به پیروزى مطلق میرسد و سرانجام مشکلات و موانع یکى پس از دیگرى از سرراهش برطرف خواهند شد.
آرى اینها حقایقى است که ده هابلکه صدها روایت از پیامبر و امامان معصوم بیانگر آنست و بخاطر اختصار علاقمندان رابمصادر مربوطه ارجاع میدهیم.
خطبه 93:
« أمّا بعد حَمدِ الله ، و الثَّـناء علیه ، أیُّهَا النَّاسُ ، فَإِنِّى فَقَأتُ عَیْنَ الفِتنَةِ . . . »
اما بعد از حمد و ثناى خداوند ، اى مردم ، من چشم فتنه را در آوردم . . . .
ابن ابى الحدید پس از تأیید اعتبار و ارزش تاریخى این خطبه مى گوید:
على(ع) پس از انقضاء داستان نهروان ، این خطبه را ایراد فرموده; و خطبه داراى فرازهائى بوده که سید رضى آنها را ایراد نکرده است.
آنگاه بذکر فرازهاى ایراد نشده پرداخته; و از آن جمله است:
« فانظروا أهل بیت نبیکم ، فان لبدو فالبدوا ، و اذا استنصروکم فانصروهم ، فلیفرجن الله الفتنة برجل منا أهل البیت.
بأبى إبن خیرة الاماء ، لایعطیهم إلا السیف ، هرجاً هـرجاً موضوعاً على عاتقة ثمانیة أشهر ، حتَّى تقول قریش: لو کان هذا من ولد فاطمة لرحمنا.
یغریه الله ببنى أمیة حتَّى یَجعَلَهُم حُطاماً وَ رُفَاتاً مَلعُونِینَ أَینَما ثُقِفُوا أُخِذُوا وَ قُتِّلُوا تَقتِیلاً سُنَّةَ اللهِ فِى الَّذِینَ خَلَوْا مِن قَبل وَ لَن تَجِدَ لِسُنَّةِ اللهِ تَبدِیلاً »( [21] )
به اهل بیت پیامبر خود بنگرید; پس اگر آنان بر جاى خود نشستند شما هم بنشینید; و اگر بپا خواستند شما هم به پا خیزید; و اگر از شما یارى طلبیدند آنها را یارى دهید. شکى نیست که خداوند بوسیله مردى از ما خاندان ( پیامبر ) با در هم کوبیدن فتنه ، مردم را از آن برکنار کند ( آنچنانکه پوست حیوان را از گوشت جدا سازند ).
پدرم بفداى پسر بهترین کنیزان که جز شمشیر چیزى بدانها ( فتنه جویان و مفسدان فى الارض ) حوالت ندهد; کشتار و نابودى است که بدان محکوم شوند; هشت ماه شمشیر از دوش ننهد تا آنکه قریش گویند: اگر این شخص ( مهدى ) از فرزندان فاطمه بود بر ما رحم مى کرد.
خداوند او را براى در افتادن با بنى امیه برانگیزد تا آنجا که آنان را تار و مار سازد; ( و چنانکه خداوند در قرآن فرموده است: ) آنها رانده شدگان هستند که هر جا آنان را بیابند محکوم بمرگ نمایند.
این سنت الهى باشد که در حق پیشینیان به اجرا در آمده ، و از این پس هم خلل ناپذیر خواهد بود.
ابن ابى الحدید مى نویسد:
اگر سؤال شود: آن شخصى که به آن وعده داده شده و امام(ع) با جمله « پدرم بفداى پسر بهترین کنیزان » از وى تعبیر نموده کیست؟
گفته مى شود: اما امامیه ، پس به گمان آنها وى امام دوازدهم ایشان است; و وى فرزند کنیزى به نام نرجس مى باشد.
اما اصحاب ما ( اهل تسنن ) ، پس گمان کرده اند او فاطمى است که در آینده از کنیزى متولد خواهد شد ، و در حال حاضر ( عصر ابن ابى الحدید ) موجود نیست.
و اگر گفته شود از بنى امیه چه کسى در آن وقت موجود است تا آن شخص موعود انتقام بنى امیه را از او بگیرد ، در حالیکه ( و ) طبق جمله « فعند ذلک تود قریش بالدنیا و ما فیها لو یروننى مقاما واحدا. و لو قدر جزر جزور » ــ که در متن خطبه است ــ آنان خوش دارند که على(ع) بر آنان حکومت مى کرد؟
مى گوئیم: اما امامیه ، پس قائل به رجعت هستند; و به گمان آنها در آینده به هنگام ظهور امام منتظرشان ، گروهى از افراد بنى امیه و دیگران به دنیا باز خواهند گشت و امام منتظر دست و پاى آنها را قطع ، و دسته اى را میل در چشمانشان فرو برد ، و دسته دیگر را بدار کشد ، و انتقام آل محمد را از دشمنان پیشین و آینده بگیرد.
و اما اصحاب ما ( اهل تسنن ) چنین پندارند که خداوند از این پس در آخرالزمان مردى را از فرزندان فاطمه ، که در حال حاضر موجود نیست ، خلق کند و او زمین را سرشار از عدالت کند همچنانکه از ظلم و ستم سرشار گردیده ; و از ستمگران انتقام گیرد و به سخت ترین شکلى آنان را کیفر دهد ; و او از کنیزى خواهد بود ; و همانطوریکه درین فراز از کلام امیرمؤمنان(ع) و دیگر آثار وارد شده ، نامش همانند رسول الله صلّى الله علیه و آله ، « محمّد » مى باشد ; و هنگامى ظهور کند که ملکى از دودمان بنى امیه بر بیشتر کشورهاى اسلامى حکومت نماید ، و او همان سفیانى موعود در خبر صحیح ، و از اولاد ابوسفیان بن حرب بن امیه خواهد بود که امام فاطمى او و پیروانش از بنى امیه و دیگران را خواهد کشت.
o__o__o__o__o
ضمناً در پایان این مقال یاد آور مى شویم: نخستین کس از مورخان و نویسندگان اسلامى که این خطبه را آورده ، سلیم بن قیس عامرى ( درگذشته 90 هـ ) بوده است.( [22] )
و بعد از او أبواسحاق ، ابراهیم بن محمد ثقفى کوفى اصفهانى ( در گذشته 283 هـ ) آنرا نقل کرده است.( [23] )
البته همانطورى که ابن ابى الحدید گفته است ، اصل خطبه بیش از مقدارى است که سید رضى در نهج البلاغه آورده; و نامبردگان ، هر دو آن را با اضافات و اختلاف در بعضى الفاظ و تقدم و تاخر قسمتى از جملات ، در مصادر زیر نقل کرده اند.
نیز شیخ حر عاملى ، در « وسائل الشیعه » ــ قسمتى را که ویژه امام زمان است و ما نقل کردیم ــ و در « اثبات الهداة » ج 5 ، قسمتهاى دیگرى را آورده ; و علامه مجلسى در مجلد هشتم « بحار الانوار » آن را نقل کرده اند.
در پایان ، با توجه به شماره مسلسل این خطبه ، شایسته بود این فراز را قبل از دیگر فرازهاى مربوط به حضرت مهدى(ع) مطرح کنیم ، لکن چون در متن « نهج البلاغه » ذکر نشده بود ، و از جهتى خارج از موضوع کتاب بود ، در اینجا به ذکر آن پرداختیم.
[1] ــ مصادر نهج البلاغه ، ج 2 ص 478 ـ 478.
[2] ــ و بنا بر حذف مفعول « و لا تحرکوا » ( که کلمه فتنه مى باشد ) ترجمه عبارت چنین است: « و با دستها و شمشیرهایتان فتنه را تحریک نکنید ».
[3] ــ شرح نهج البلاغه ، ج 4 ص 210.
[4] ــ بعنوان نمونه:
ــ ابن عبدربه در « عقد الفرید » ج1 ص 256 ، و در ص 293 ( بخش اول آن را ) ;
ــ ابن واضح ( یعقوبى ) در « تاریخ یعقوبى » ج 2 ص 400 ;
ــ ابن قتیبه دینورى در « عیون الاخبار » ;
ــ بیهقى در « المحاسن و المساوى » ص40 ، باب محاسن آداب ( فرازهائى از آنرا ) ;
ــ خطیب در« تاریخ بغداد » ج6ص479درترجمه اسحاق نخعى;
ــ فخر رازى در تفسیر « مفاتیح الغیب » ج 2 ص 192 ;
ــ ابن عبدالبر در « جامع بیان العلم » ، چنانکه در مختصر آن ص29;
ــ خوارزمى در « مناقب » ص 390 ;
ــ ابن ابى الحدید در « شرح نهج البلاغه » ج 18 ص 359 ;
آن را نقل کرده اند.
[5] ــ شرح نهج البلاغه ، ج 18 ص 351.
[6] ــ بقره 2/42.
[7] ــ آل عمران 3/71.
[8] ــ درباره بحث و بررسى و هدف اصلى از صدور این احادیث ، تألیفاتى چند از محققان حدیث شناس و دانشمندان بزرگ شیعه بر جاى مانده ، که از جمله آنهاست:
ــ « شرعة التسمیة فى النهى عن التسمیة » از میرداماد ، چاپ اصفهان.
ــ « رسالة فى تحریم تسمیة صاحب الزمان » از شیخ سلیمان ماحوزى( 1121 ).
ــ نیز کتابى به همین نام از سید رفیع الدین محمد طباطبائى از مشایخ مرحوم علامه مجلسى.
ــ رساله « اشراق الحق » در جواز بردن نام حضرت مهدى(ع) ، از سید کمال الدین حسین بن حیدر مفتى کرکى.
براى شناخت تفصیلى این کتابها مراجعه شود به « مهدى منتظر را بشناسید » بقلم مؤلف این کتاب ، و « الذریعه » ج 10 .
[9] ــ سوره ص 38/26.
[10] ــ نهج البلاغه ، نسخه چاپ صبحى صالح ، حکمت 190 ; و ابن ابى الحدید در « شرح نهج البلاغه » ( ج 18 ص 416 حکمت 185 ) پس از نقل کلام امیرمؤمنان(ع) و دو بیت ذیل آن از آن حضرت ، زیر عنوان: « شرح » مى نویسد: « روى سخن امام درین نثر با ابوبکر و عمر است. »
اما نثر « وا عجـباً » ، پس در رابطه با موجّه جلوه دادن عمر است بیعت با ابوبکر را ، به هنگامیکه ابوبکر به عمر گفت: دستت را دراز کن ( تا با تو بیعت کنم ). عمر گفت: تو در همه پیش آمدهاى هموار و ناهموار ، مصاحب و همراه پیامبر بودى; پس خودت دستت را دراز کن. و با او بیعت کرد.
امام(ع) درین عبارت خاطر نشان فرموده که: تو ( عمر ) در صورتیکه مصاحبت ابوبکر با پیامبر را دلیل بر استحقاق خلافت و مجوز بیعت مى دانى ، چگونه خلافت را به کسیکه اضافه بر مصاحبت با پیامبر(ص) ، داراى افتخار و امتیاز خویشاوندى هم هست تسلیم نمى کنى و او را شایسته این مقام نمى دانى؟!
و اما نظم « فإن کنت » ، پس نظر به احتجاج ابوبکر در سقیفه که در برابر گروه انصار ، عترت پیامبر بودن را دست آویز قرار داد و به ادعاى خویشاوندى با پیامبر ، خود را شایسته خلافت معرفى کرد; و هنگامیکه از گروهى بیعت گرفت ، در مقابل مردم ، به دلیل آنکه دیگران ( که اهل حل و عقد بودند ) با من بیعت نموده و مرا بخلافت برگزیده اند ، مدّعى خلافت شد.
امام(ع) فرمود: اما ادعاى تو که مى گوئى از نزدیکان پیامبر و از خاندان او هستى ، پس غیر تو ( یعنى خود امام امیرالمؤمنین على(ع) و حسنین و سایر بنى هاشم ) در نسب به حضرتش نزدیکترند; و اما احتجاج تو به اینکه مردم به تو رأى دادند و جماعت از خلافت تو خشنودند ، پس با اینکه گروهى از صحابه ( اهل حل و عقد ) غائب بودند و در رأى گیرى شرکت نداشتند ، پس چگونه بیعت منعقد ، و رأى گیرى بعمل آمد؟!
[11] ــ سوره نمل 27/14.
[12] ــ نیز این کلام را علامه سید عبدالزهراء حسینى در « مصادر نهج البلاغه » ج 4 ص 171 از « خصایص » سید رضى ص 39 و « ربیع الابرار » زمخشرى ج 1 ورقه 74 و « مجمع البیان » طبرسى ج 7 ص 237 آورده است.
[13] ــ سوره قصص 5/28.
[14] ــ شرح نهج البلاغه ، ج 19 ص 29.
[15] ــ نهج البلاغه ، چاپ صبحى صالح ، ص 517.
[16] ــ نهج البلاغه ، حکمت 306.
[17] ــ شرح نهج البلاغه ، ج 19 ص 104.
[18] ــ غریب الحدیث ، ج 1 ، ص 185 ، و ج 3 ص 440 ، چاپ دائرة المعارف هند.
[19] ــ الفائق ، ج 2 ص 431 ; بحار الأنوار ج 51 ص 113 به نقل از زمخشرى.
[20] ــ النهایه ، ج 4 ص 170.
[21] ــ شرح نهج البلاغه ، ج 7 ، ص 57 ـ 60.
[22] ــ رجوع کنید به « کتاب سلیم بن قیس » چاپ بیروت که به فارسى نیز ترجمه و منتشر شده است.
[23] ــ الغارات ، ج 1 ص 57 ـ 60 ; این کتاب با مقدمه مفصل و پاورقیهاى بیش از اصل کتاب و فهارس گوناگون ، به قلم مرحوم محدث ارموى ، وسیله انجمن آثار ملّى در دو مجلد چاپ و منتشر گردیده است.
به نظرم در گفتار از امام (ع) باید خیلی دقت کرد. این که بگوییم پیش‌گویی درست و صحیح نیست. مقام امامت ایشان خیلی با ارزش تر است که بگوییم پیش‌گویی. ایشان تبیین می کنند. ایشان تاویل می کنند. ایشان حکم می کنند. ایشان ثبت می کنند.
با تشکر،