کرامت انسانی از منظر قرآن و لزوم توجه به آن در نظام سلامت
شنبه, ۲۹ فروردين ۱۳۹۴، ۰۱:۳۳ ب.ظ
آنچه امروزها در محافل مختلف از آن یاد می‌شود مسئله اخلاق در جامعه پزشکی است؛ بسیاری بر این اعتقادند که توجه به کرامت انسانی از سوی پزشکان موجب اعتماد بیش از پیش مردم به جامعه پزشکی می‌شود در این یاداشت سعی شده است به این مقوله از منظر اسلام و تأثیرات آن بر نظام سلامت نگاه شود.
«وَلَقَدْ کَرَّمْنَا بَنِی آدَمَ وَحَمَلْنَاهُمْ فِی الْبَرِّ وَالْبَحْرِ وَرَزَقْنَاهُم مِّنَ الطَّیِّبَاتِ وَفَضَّلْنَاهُمْ عَلَى کَثِیرٍ مِّمَّنْ خَلَقْنَا تَفْضِیلًا؛ و به راستى ما فرزندان آدم را گرامى داشتیم و آنان را در خشکى و دریا [بر مرکب‌ها] برنشاندیم و از چیزهاى پاکیزه به ایشان روزى دادیم و آنها را بر بسیارى از آفریدههاى خود برترى آشکار دادیم . الاسرا آیه 70»
در روزهای اخیر و همزمان با پخش سریال تلویزیونی «در حاشیه» جنجال‌هایی در میان جامعه پزشکی، مردم و برخی کارشناسان مسائل سلامت به جریان افتاد این سریال که غیر اخلاقی‌های بخش محدودی از جامعه پزشکی را بازنمایی می کند منجر به واکنش وزارت بهداشت در پیش از پخش سریال و سازمان نظام پزشکی در حین پخش آن شد که در نهایت با سخنان وزیر بهداشت و یکی از معاونین وی مبنی بر ادامه پخش سریال و واگذار کردن قضاوت به مردم در اواخر هفته گذشته این جنجال ها حداقل در میان متولیان نظام سلامت تا حدودی فروکش کرد.
اگرچه همچنان تبادل نظر در میان پزشکان و مردم به عنوان مخاطبان اصلی این سریال همچنان در جریان است اما نکته‌ای که در بسیاری از نظرات به چشم می‌خورد این است که تعداد قلیلی از اعضای جامعه پزشکی با اعمالی غیر اخلاقی منجر به بی توجهی به کرامت انسانی سلب اعتماد میان مردم و سایر پزشکان شده‌اند.
آیا کرامت انسانی حلقه مفقوده است؟
لذا به نظر می‌رسد حلقه مفقوده در میان مردم و جامعه پزشکی بحث کرامت انسانی است. در این نوشتار سعی می‌شود ابتدا در باره ذاتی بودن کرامت انسانی از منظر پیشوایان و متفکران اسلامی نکاتی یادآوری و سپس به تأثیرات توجه و رعایت کرامت انسانی در میان کوشندگان نظام سلامت پرداخته شود.
کرامت ذاتی انسان از منظر قرآن
کرامت انسانی که پروردگار متعال بارها در قرآن بدان اشاره کرده است از منظر بسیاری از متفکران اسلامی کرامتی است که به تمامی انسان‌ها، فارغ از هر دین و نژاد و قومیتی اعطا شده است.
از امام صادق(علیه السلام) نقل شده است: «بدان که صورت انسان بزرگ ترین حجت الهی بر موجودات است و او همان کتابی است که خداوند با دست خود نوشته و او همان هیکلی است که با حکمت خود بنایش نموده و او مجموعة صورت جهانیان و خلاصه‌ای از لوح محفوظ است و او بر هر غایبی شاهد است و او راه راست به سوی هر خیر و نیکی و راه کشیده بین بهشت و دوزخ است»
معمار کبیر انقلاب امام خمینی(ره) نیز اعتقاد داشت:« بدان که انسان وجودی است که در بردارنده همه مراتب عینی و مثالی و حسی است و تمام عوالم غیب و شهادت و هر آنچه در آن است در وجود او پیچیده و پنهان است»
همچنین است بزرگانی مانند آیت الله طباطبایی و جوادی آملی نیز بر در تفسیر آیه «و لقد کرمنا بنی آدمَ .....» اعتقاد بر ذاتی بودن کرامت انسانی دارند.
آیت الله طباطبایی در این باره در المیزان التفصیر القرآن جلد 13 صفحه 213 می گوید: «تفضیل و تکریم ناظر به یک دسته از موهبت‌های الهی است که به انسان داده شده؛ تکریم او به دادن عقل است که به هیچ موجودی دیگر داده نشده، و انسان به وسیله آن خیر را از شر و نافع را از مضر و نیک را از بد تمیز می‌دهد. موهبت‌های دیگری از قبیل تسلط بر سایر موجودات و استخدام و تسخیر آنها برای رسیدن به هدفها از قبیل نطق و خط و امثال آن نیز زمانی محقق می‌شود که عقل باشد.»
همچنین آیت الله جوادی آملی نیز در کتاب کرامت در قرآن صحفه 18، اول این آیه را ناظر بر کرامت ذاتی انسان و پایان آن را بر کرامت‌های اکتسابی ناظر می‌داند.
از سوی دیگر محسن غرویان عضو هیئت علمی جامعه المصطفی العالمیه نیز همچون آیت الله جوادی آملی هم بر ذاتی بودن کرامت و هم جنبه های اکتسابی آن اشاره دارد و اظهار می‌دارد: «همه انسان‌ها دارای کرامت هستند، فارغ از هر جنسیت، قومیت، ملیت و مذهبی، زیرا خداوند متعال صفت خود یعنی حی بودن را در آن گنجانده است. باید اشاره کنم که در مرحله بعدی انسان کرامت اضافی هم نسبت به سایر موجودات مانند حیوانات، گیاهان را دارا هست، اگرچه یکسری کرامت‌های اکتسابی را نیز با تحصیل علم و فضایل اخلاقی به دست می‌آورد.»
سروش محلاتی از اساتید خارج از فقه حوزه علمیه قم نیز با تأکید بر کرامت انسانی آن را حقی می‌داند که از جانب پرودگار به او داده شده است و می گوید:«انسان دارای امتیازاتی است. اولا عقل بشر برای او بزرگترین امتیاز را به همراه دارد. ثانیا هر انسانی دارای اصول و مواضعی است که آنها نیز امتیازاتی را به انسان عطا می‌کنند. ثالثا انسان دارای عواطف است. این امتیازات موجد کرامت برای انسان می‌شود که به تبع آن حقوق خاصی را نیز شامل می‌شوند، هر استعدادی برای هر موجودی سندی حقیقی برای اخذ یک حق است. این استعداد‌ها هم در دایره حکمت الهی به این موجودات اعطا شده است. بنابراین قدرت‌ها و استعداد‌های یاد شده بیهوده نبوده و نمی‌توان آنها را از کسی سلب کرد. پروردگار خود کرامت را به او بخشیده است»
آنچه از این نظرات می توان دریافت این است کرامت انسانی که مایه برتری انسان بر سایر موجودات می‌باشد، حقی است از جانب خالق او و مایه برتری دادن آن بر سایر موجودات، توجه به این موضوع و تأکید قرآن کریم بر آن باید چراغ راهنمایی باشد برای تمامی افراد جامعه و خدمتگذارانی که در عرصه های مختلف به انسان و شهروندان خدمت می کنند چنانکه عدم توجه به آن مخالفت به نص صریح قرآن و گفته‌های بزرگان دین است.
کرامت انسانی در اخلاق پزشکی
آنچه این روزها در کانون توجه مردم قرار دارد عدم رعایت اخلاق حرفه ای و بی توجهی و زیر سوأل بردن کرامت انسانی در میان افراد قلیلی از اعضای جامعه گسترده پزشکی است که موجب خدشه دار شدن اعتبار پزشکان شده است.
این موضوع خود بحث دیگری را پیش می‌کشد و آنهم توجه به مفهوم کرامت انسانی در پزشکی است، کیارش آرامش، استادیار گروه اخلاق پزشکی دانشگاه علوم پزشکی تهران در مقاله‌ای به عنوان کرامت انسانی در اخلاق زیست پزشکی، کرامت انسانی را در دو بعد فردی و عمومی در نظر می‌گیرد و می گوید: «کرامت انسانی در بعد فردی آن مطلق و در بعد جمعی که به‌واسطه تعلق و انتساب به انسانیت به‌دست می‌آید نسبی است. مفهوم کرامت انسانی ناظر به تمامی اصول اخلاق زیست - پزشکی است و خط قرمز استدلال‌ها و استنتاج‌های اخلاق زیست - پزشکی را مشخص می‌نماید. در حوزه‌هایی نظیر اخلاق در پژوهش، اخلاق در مراقبت‌های آغاز و پایان حیات، و اخلاق در سلامت عمومی، کرامت انسانی دارای دلالت‌ها و الزامات صریح و روشنی است، نظیر: عدم استفاده‌ی ابزاری از رویان، جنین و بدن انسان، عدم کالاانگاری و خرید و فروش آنها، حق زندگی و مرگ توأم با کرامت در مراحل پایانی زندگی و حق برخورداری از مراقبت‌های پایه‌ای سلامت برای تمامی اقشار جامعه.»
محمود عباسی عضو گروه سلامت معنوی فرهنگستان علوم پزشکی نیز در مقاله ای با عنوان کرامت انسانی فصل الخطاب اندیشه های دینی و تفکرات اخلاقی ضمن اشاره به دیدگاههای مکاتب دینی مختلف در رابطه و کرامت انسانی و تعاریف مختلف آن می گوید: آنچنان که حق تعالی بعد از شرح حدیث خلقت انسان و سیر تکاملی او به خود «احسن الخالقین» گفته تعبیری که در خلق مابقی خلایق استعمال نشده است. حق کرامت در تفسیر دینی آن،همزمان صبغه تکلیف دارد و مثل حق حیات انسان در برابر حق تعالی مکلف به صیانت از آن است ؛ احدی نمی تواند از حق کرامت خویش صرف نظر نماید و همچنین است اقدامات همراه با رضایت فرد نیز نمی تواند نافی اصل کرامت انسان باشد» او همچنین می گوید«افراد به استناد رضایت حاصله، مجاز به هر نوع اعمالی که نافی کرامت انسانی باشد نیستند»
کرامت انسانی از منظر پزشکی برگرفته از اندیشه‌های قرآنی واسلامی است
آنچه از این دو گفته بر می‌آید این است کرامت انسانی که متخصصان اخلاق پزشکی نیز بر آن تأکید دارند برگرفته از همان مفهوم کرامت انسانی است که در قرآن و اندیشه های اسلامی تعریف شده است.
توجه به مفهوم کرامت انسانی در اخلاق عملی و حرفه‌ای در نظام سلامت در واقع توجه به بعد خلیفه‌الله بودن انسان است از این منظر توجه به سلامت او و اینکه به موجودی توجه می شود که از جانب پرودگار کرامت یافته و گرامی داشته شده ااست علاوه بر اینکه کرامت خود به عنوان یک انسان را حفظ کرده است در واقع کرامت دیگر انسان‌ها را مورد توجه قرار داده است.
بحث کرامت انسانی در اخلاق حرفه‌ای در واقع می تواند رمزی برای عمل درست در میان پزشکان و دیگر کوشندگان نظام سلامت باشد آنچنان که با مراعات آن هم خالق و هم مخلوق را راضی نگه دارد.
کاربرد این مفهوم در پزشکی ایرانی بسیار پیشتر و در زمانی که پزشک را حکیم می نامیدند مشخص و برجسته بوده است افرادی مانند بوعلی سینا، ذکریای رازی و جرجانی ناظر به این دوران بوده اند و برایشان بیش از هر چیزی مهم سلامت موجودی بود که خلیفه الله نامیده می‌شده است و از جانب او کرامت بخشیده است.
لذا به نظر می‌رسد برای رسیدن به نتیجه‌ای ملموس و کاستن از بار اتهاماتی که عملکرده عده‌ای آن را متوجه تمامی اعضای پزشکی کرده؛ توجه به مضمون کرامت انسانی است، از این منظر که هرگونه بی توجهی به بیمار و یا سوءاستفاده از او در جه نخست کرامت پزشک و در مرحله بعد کرامت انسانی بیمار را خدشه دار می کند از سوی دیگر توجه به آن جایگاه پزشک را به عنوان پیام آوران راستین و بی توقع سلامت مستحکم میکند.
منبع: ایکنا
در روزهای اخیر و همزمان با پخش سریال تلویزیونی «در حاشیه» جنجال‌هایی در میان جامعه پزشکی، مردم و برخی کارشناسان مسائل سلامت به جریان افتاد این سریال که غیر اخلاقی‌های بخش محدودی از جامعه پزشکی را بازنمایی می کند منجر به واکنش وزارت بهداشت در پیش از پخش سریال و سازمان نظام پزشکی در حین پخش آن شد که در نهایت با سخنان وزیر بهداشت و یکی از معاونین وی مبنی بر ادامه پخش سریال و واگذار کردن قضاوت به مردم در اواخر هفته گذشته این جنجال ها حداقل در میان متولیان نظام سلامت تا حدودی فروکش کرد.
اگرچه همچنان تبادل نظر در میان پزشکان و مردم به عنوان مخاطبان اصلی این سریال همچنان در جریان است اما نکته‌ای که در بسیاری از نظرات به چشم می‌خورد این است که تعداد قلیلی از اعضای جامعه پزشکی با اعمالی غیر اخلاقی منجر به بی توجهی به کرامت انسانی سلب اعتماد میان مردم و سایر پزشکان شده‌اند.
آیا کرامت انسانی حلقه مفقوده است؟
لذا به نظر می‌رسد حلقه مفقوده در میان مردم و جامعه پزشکی بحث کرامت انسانی است. در این نوشتار سعی می‌شود ابتدا در باره ذاتی بودن کرامت انسانی از منظر پیشوایان و متفکران اسلامی نکاتی یادآوری و سپس به تأثیرات توجه و رعایت کرامت انسانی در میان کوشندگان نظام سلامت پرداخته شود.
کرامت ذاتی انسان از منظر قرآن
کرامت انسانی که پروردگار متعال بارها در قرآن بدان اشاره کرده است از منظر بسیاری از متفکران اسلامی کرامتی است که به تمامی انسان‌ها، فارغ از هر دین و نژاد و قومیتی اعطا شده است.
از امام صادق(علیه السلام) نقل شده است: «بدان که صورت انسان بزرگ ترین حجت الهی بر موجودات است و او همان کتابی است که خداوند با دست خود نوشته و او همان هیکلی است که با حکمت خود بنایش نموده و او مجموعة صورت جهانیان و خلاصه‌ای از لوح محفوظ است و او بر هر غایبی شاهد است و او راه راست به سوی هر خیر و نیکی و راه کشیده بین بهشت و دوزخ است»
معمار کبیر انقلاب امام خمینی(ره) نیز اعتقاد داشت:« بدان که انسان وجودی است که در بردارنده همه مراتب عینی و مثالی و حسی است و تمام عوالم غیب و شهادت و هر آنچه در آن است در وجود او پیچیده و پنهان است»
همچنین است بزرگانی مانند آیت الله طباطبایی و جوادی آملی نیز بر در تفسیر آیه «و لقد کرمنا بنی آدمَ .....» اعتقاد بر ذاتی بودن کرامت انسانی دارند.
آیت الله طباطبایی در این باره در المیزان التفصیر القرآن جلد 13 صفحه 213 می گوید: «تفضیل و تکریم ناظر به یک دسته از موهبت‌های الهی است که به انسان داده شده؛ تکریم او به دادن عقل است که به هیچ موجودی دیگر داده نشده، و انسان به وسیله آن خیر را از شر و نافع را از مضر و نیک را از بد تمیز می‌دهد. موهبت‌های دیگری از قبیل تسلط بر سایر موجودات و استخدام و تسخیر آنها برای رسیدن به هدفها از قبیل نطق و خط و امثال آن نیز زمانی محقق می‌شود که عقل باشد.»
همچنین آیت الله جوادی آملی نیز در کتاب کرامت در قرآن صحفه 18، اول این آیه را ناظر بر کرامت ذاتی انسان و پایان آن را بر کرامت‌های اکتسابی ناظر می‌داند.
از سوی دیگر محسن غرویان عضو هیئت علمی جامعه المصطفی العالمیه نیز همچون آیت الله جوادی آملی هم بر ذاتی بودن کرامت و هم جنبه های اکتسابی آن اشاره دارد و اظهار می‌دارد: «همه انسان‌ها دارای کرامت هستند، فارغ از هر جنسیت، قومیت، ملیت و مذهبی، زیرا خداوند متعال صفت خود یعنی حی بودن را در آن گنجانده است. باید اشاره کنم که در مرحله بعدی انسان کرامت اضافی هم نسبت به سایر موجودات مانند حیوانات، گیاهان را دارا هست، اگرچه یکسری کرامت‌های اکتسابی را نیز با تحصیل علم و فضایل اخلاقی به دست می‌آورد.»
سروش محلاتی از اساتید خارج از فقه حوزه علمیه قم نیز با تأکید بر کرامت انسانی آن را حقی می‌داند که از جانب پرودگار به او داده شده است و می گوید:«انسان دارای امتیازاتی است. اولا عقل بشر برای او بزرگترین امتیاز را به همراه دارد. ثانیا هر انسانی دارای اصول و مواضعی است که آنها نیز امتیازاتی را به انسان عطا می‌کنند. ثالثا انسان دارای عواطف است. این امتیازات موجد کرامت برای انسان می‌شود که به تبع آن حقوق خاصی را نیز شامل می‌شوند، هر استعدادی برای هر موجودی سندی حقیقی برای اخذ یک حق است. این استعداد‌ها هم در دایره حکمت الهی به این موجودات اعطا شده است. بنابراین قدرت‌ها و استعداد‌های یاد شده بیهوده نبوده و نمی‌توان آنها را از کسی سلب کرد. پروردگار خود کرامت را به او بخشیده است»
آنچه از این نظرات می توان دریافت این است کرامت انسانی که مایه برتری انسان بر سایر موجودات می‌باشد، حقی است از جانب خالق او و مایه برتری دادن آن بر سایر موجودات، توجه به این موضوع و تأکید قرآن کریم بر آن باید چراغ راهنمایی باشد برای تمامی افراد جامعه و خدمتگذارانی که در عرصه های مختلف به انسان و شهروندان خدمت می کنند چنانکه عدم توجه به آن مخالفت به نص صریح قرآن و گفته‌های بزرگان دین است.
کرامت انسانی در اخلاق پزشکی
آنچه این روزها در کانون توجه مردم قرار دارد عدم رعایت اخلاق حرفه ای و بی توجهی و زیر سوأل بردن کرامت انسانی در میان افراد قلیلی از اعضای جامعه گسترده پزشکی است که موجب خدشه دار شدن اعتبار پزشکان شده است.
این موضوع خود بحث دیگری را پیش می‌کشد و آنهم توجه به مفهوم کرامت انسانی در پزشکی است، کیارش آرامش، استادیار گروه اخلاق پزشکی دانشگاه علوم پزشکی تهران در مقاله‌ای به عنوان کرامت انسانی در اخلاق زیست پزشکی، کرامت انسانی را در دو بعد فردی و عمومی در نظر می‌گیرد و می گوید: «کرامت انسانی در بعد فردی آن مطلق و در بعد جمعی که به‌واسطه تعلق و انتساب به انسانیت به‌دست می‌آید نسبی است. مفهوم کرامت انسانی ناظر به تمامی اصول اخلاق زیست - پزشکی است و خط قرمز استدلال‌ها و استنتاج‌های اخلاق زیست - پزشکی را مشخص می‌نماید. در حوزه‌هایی نظیر اخلاق در پژوهش، اخلاق در مراقبت‌های آغاز و پایان حیات، و اخلاق در سلامت عمومی، کرامت انسانی دارای دلالت‌ها و الزامات صریح و روشنی است، نظیر: عدم استفاده‌ی ابزاری از رویان، جنین و بدن انسان، عدم کالاانگاری و خرید و فروش آنها، حق زندگی و مرگ توأم با کرامت در مراحل پایانی زندگی و حق برخورداری از مراقبت‌های پایه‌ای سلامت برای تمامی اقشار جامعه.»
محمود عباسی عضو گروه سلامت معنوی فرهنگستان علوم پزشکی نیز در مقاله ای با عنوان کرامت انسانی فصل الخطاب اندیشه های دینی و تفکرات اخلاقی ضمن اشاره به دیدگاههای مکاتب دینی مختلف در رابطه و کرامت انسانی و تعاریف مختلف آن می گوید: آنچنان که حق تعالی بعد از شرح حدیث خلقت انسان و سیر تکاملی او به خود «احسن الخالقین» گفته تعبیری که در خلق مابقی خلایق استعمال نشده است. حق کرامت در تفسیر دینی آن،همزمان صبغه تکلیف دارد و مثل حق حیات انسان در برابر حق تعالی مکلف به صیانت از آن است ؛ احدی نمی تواند از حق کرامت خویش صرف نظر نماید و همچنین است اقدامات همراه با رضایت فرد نیز نمی تواند نافی اصل کرامت انسان باشد» او همچنین می گوید«افراد به استناد رضایت حاصله، مجاز به هر نوع اعمالی که نافی کرامت انسانی باشد نیستند»
کرامت انسانی از منظر پزشکی برگرفته از اندیشه‌های قرآنی واسلامی است
آنچه از این دو گفته بر می‌آید این است کرامت انسانی که متخصصان اخلاق پزشکی نیز بر آن تأکید دارند برگرفته از همان مفهوم کرامت انسانی است که در قرآن و اندیشه های اسلامی تعریف شده است.
توجه به مفهوم کرامت انسانی در اخلاق عملی و حرفه‌ای در نظام سلامت در واقع توجه به بعد خلیفه‌الله بودن انسان است از این منظر توجه به سلامت او و اینکه به موجودی توجه می شود که از جانب پرودگار کرامت یافته و گرامی داشته شده ااست علاوه بر اینکه کرامت خود به عنوان یک انسان را حفظ کرده است در واقع کرامت دیگر انسان‌ها را مورد توجه قرار داده است.
بحث کرامت انسانی در اخلاق حرفه‌ای در واقع می تواند رمزی برای عمل درست در میان پزشکان و دیگر کوشندگان نظام سلامت باشد آنچنان که با مراعات آن هم خالق و هم مخلوق را راضی نگه دارد.
کاربرد این مفهوم در پزشکی ایرانی بسیار پیشتر و در زمانی که پزشک را حکیم می نامیدند مشخص و برجسته بوده است افرادی مانند بوعلی سینا، ذکریای رازی و جرجانی ناظر به این دوران بوده اند و برایشان بیش از هر چیزی مهم سلامت موجودی بود که خلیفه الله نامیده می‌شده است و از جانب او کرامت بخشیده است.
لذا به نظر می‌رسد برای رسیدن به نتیجه‌ای ملموس و کاستن از بار اتهاماتی که عملکرده عده‌ای آن را متوجه تمامی اعضای پزشکی کرده؛ توجه به مضمون کرامت انسانی است، از این منظر که هرگونه بی توجهی به بیمار و یا سوءاستفاده از او در جه نخست کرامت پزشک و در مرحله بعد کرامت انسانی بیمار را خدشه دار می کند از سوی دیگر توجه به آن جایگاه پزشک را به عنوان پیام آوران راستین و بی توقع سلامت مستحکم میکند.
منبع: ایکنا
